Տապանաքար :: ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Տապանաքար 1812 թ․

ԼՂՀ / Ասկերան / Ավետարանոց

Արձանագրություն, Հայերեն, Հիշատակագրություն 1812 թ․

Տապանաքար. գտնվել է մելիքական գերեզմանոցում.

Այս է տապան մէլիք Ջումշուտին, ... սա էր թոռն մեծասեռին, ազնիւ մէլիք Յիւսէյինին: Խնդրեմ առնել զայս արժանին միոյ բերան հայր մեղային: Թվ(ին) ՌՄԿԱ (1812) ապրիլի ԻԵ (25):

Հրատ. Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, էջ 97: Նույնի՝ Պատմութիւն Աղուանից, հ. Բ, էջ 45, ծնթ. 2 (2-րդ տողը չի հրատարակվել): Բեկնազարյանց Ա., Գաղտնիք Ղարաբաղի, էջ 255, ծնթ. 1: Լալայեան Ե., Վարանդա, էջ 44: ԴՀՎ, V, էջ 150:

Ծանոթ. մելիք Շահնազար Բ-ի և Թագուհու (Թաճում) որդին էր (Րաֆֆի, ԵԺ, հ. 9, էջ 452: ՎՀԵՊ, գիրք Թ, էջ 180: Մաղալյան Ա., Արցախի մելիքությունները..., էջ 184): Հայտնի է, որ հոր վախճանից հետո մելիք Ջումշուտին է անցնում Վարանդայի մելիքությունը: Այդ է փաստում Ղուկաս Կարնեցի կաթողիկոսի՝ 1794 թ. օգոստոսի 8-ին հղված հետևյալ գրությունը. «Թուղթ ի Շուշի առ վախճանեալ Մէլիք Շահնազարի որդի Մէլիք Ջումշուտն, մխիթարութիւն վասն մահուան հօրն, և շնորհաւորութիւն յաջորդելոյն իւրոյ զիշխանութիւն նորին...» (Դիւան հայոց պատմութեան, գիրք Դ, Ղուկաս կաթուղիկոս (1780-1800), հրատ. Գիւտ աւագ քահանայ Աղանեանց, Թիֆլիս, 1899, սյունակ 639-640): 1797-1798 թթ. Արցախում սկսված սովի և ժանտախտի համաճարակի պատճառով մելիք Ջումշուտն իր հպատակներով գաղթում է Վրաստան: 1800 թ. փետրվարի 29-ի հրովարտակով վրաց Գեորգի ԺԲ թագավորը մելիք Ջումշուդին է հատկացնում Լոռին (Акты, собранные Кавказской археографической комиссией. Т. 1, Тифлис, С. 637), որն էլ 1805 թ. վաճառում է և վերադառնում Արցախ (Լալայեան Ե., Բորչալուի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», գիրք IX, Թիֆլիս, 1902, էջ 201): Գնահատելով մելիք Ջումշուդի ռուսական տերությանը մատուցած ծառայությունները՝ 1807 թ. հունվարի 21-ին Ալեքսանդր Ա կայսրը նրան շնորհում է փոխգնդապետի զինվորական կոչում (Մաղալյան Ա., Վավերագրեր Մելիք-Ջումշուդ Մելիք-Շահնազարյանի ռազմական գործունեության մասին, «ԲՀԱ», 2006, դ 2, էջ 5): Ըստ տեղեկություններից մեկի՝ թունավորել է Մեհտի Ղուլի խանը (Բեկնազարյանց Ա., Գաղտնիք Ղարաբաղի, էջ 248, 255): Մելիք Ջումշուդի մահվան առնչությամբ Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Եփրեմ Ա Ձորագեղցին (կաթողիկոս՝ 1809-1830) ցավակցական գրության մեջ նշել է. «Պայծառափայլ, ազգասէր և հայրենասէր իշխան Մէլիք Ջիւմշուտ Մէլիք Շահնազարեան... իբրև զարեգակն ծաւալելով զզանազան շնորհս բարերարութեան ի վերայ այդր եղեալ հասարակութեանն մերազնէից, փայլէր գեղեցիկ քաղաքավարութեամբ և իշխանական փառաւորութեամբ, որոյ վասն մինչ օր քան զօր ուրախ եղեալ փառաւորէաք զտուօղն ազգի մերում այնպիսի ազգասէր և հայրենասէր իշխանի, յանկարծակի եկն եհաս ի լսելիս մեր լուր ցաւալի մահու նորա...» (Մաղալյան Ա., Արցախի մելիքությունները..., էջ 191-192): Մելիք Ջումշուտի մասին տե՛ս Րաֆֆի, ԵԺ, հ. 9, էջ 547, 551-557, 579: Մաղալյան Ա., Արցախի մելիքությունները..., էջ 185, 187-193, նաև նույնի՝ Վավերագրեր Մելիք-Ջումշուդ Մելիք-Շահնազարյանի..., էջ 3-9; Ղարաբաղի Իբրահիմ խանի սպանության հարցի շուրջ, «Բանբեր Մատենադարանի», 2020, N 29, էջ 273-284 և այլն: