Թուխնակալ Մելիքական ապարանք :: ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Թուխնակալ Մելիքական ապարանք

ԼՂՀ / Ասկերան / Մոշխմհատ

Տեղադրություն

Ապարանքի ավերակները գտնվում են ԼՂՀ Ասկերանի շրջանի Թուխնակալ գյուղատեղում, մեղմ թեքությամբ լեռնալանջի վրա:

Շարադրանքը կազմված է ըստ Ռ. Աբգարյանի տրամադրած նյութերի: Արտակ Ղույլան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 106:

Պատմություն

Ավետարանոց գյուղի և Ղևոնդանց անապատ կամ Ղոնդիկ անունով հայտնի ուշ միջնադարյան վանքի մերձակայքում տարածված Թուխնակալը Վարանդա գավառի լքված բնակավայրերից է, սակայն նրա մասին որևէ գրավոր հիշատակություն մեզ հայտնի չէ: Հնավայրում պահպանված ապարանքը ևս երկրամասին վերաբերող տեղագրական երկերում չի հիշվում. Արցախի պատմաճարտարապետական հուշարձանների քաջագիտակ Ռ. Աբգարյանի վկայությամբ, մերձակայքի բնակիչներն այն վերագրում են Մելիք-Դոլուխանյաններին: Մելիքական շրջանի պատմական աղբյուրներին հայտնի չէ նաև այս տոհմանունը, սակայն 19-րդ դարի երկու վիմագիր, ճիշտ է՝ անուղղակի ձևով, այնուամենայնիվ հաստատում են Վարանդայում նրանց ունեցած երբեմնի բարձր դիրքի մասին:

Մկրտչյան Շ. Մ., Լեռնային Ղարաբաղի պատմաճարտարապետական հուշարձանները, Երևան, 1985, էջ 169: Արտակ Ղույլան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 106:

Վկայագրերից մեկը նույն գավառի Խունշինակ գյուղի Սբ. Աստվածածին եկեղեցու շինարարական արձանագրությունն է. «Ի ՌՅԹ (1860)... կառուցաւ եկեղեցիս... արդեամբք և ծախիւք Շուշի քաղքցի բարեպաշտօն ազնուազգի աղա Հայրապետ բէկ Դօլուխանեանց ի յիշատակ հոգւոյ իւրոյ և ամուսնոյն իւրոյ Բակումայ Մէլիք Բէկլարեանց և... հօրն Բաղդասար բէկի...»:

Մ. Բարխուտարեանց, Արցախ, Բագու, 1895, էջ 118-119: Արտակ Ղույլան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 106:

1860 թ․

Երկրորդը նույն՝ 1860 թվականին Գյուլիստան գավառի Վերիշեն գյուղում գտնված մի վկայական է, որը պատմում է այստեղ հաստատված Մելիք-Շահնազարյան տոհմից մի ոմն «Բէկլար բէկ Մէլիք Շահնազար Շահփուրեանցի» նախնիների երբեմնի իրավունքների մասին՝ ստորագրված առաջինը. «Մուսայէլ Դօլուխանեանց»: Ամենայն հավանականությամբ «Շուշի քաղքցի բարեպաշտոն ու ազնվազգի» այս «բեկերի» նախնիները Վարանդայում մելիքական տիտղոս ու փոքր իրավունքներ են ձեռք բերել 18-րդ դարի վերջերին, Մելիք-Շահնազար Բ-ի մահից (1792 թ.) հետո և ավանդական կարգով կառուցել իրենց ապարանքը նստավայր Թուխնակալում, որը, թերևս, նրանց միակ տիրույթն է եղել: Դժվար չէ կռահել, որ հզոր ու նշանավոր Մելիք-Շահնազարյանների ոստան Ավետարանոցից ոչ հեռու գտնվող այս ապարանքի տերերը շատ համեստ ու աննշան դեր են ունեցել գավառի վերջին դարերի կյանքում, քանզի Մելիք-Դոլուխանյան տոհմի հետ կապված որևէ հիշարժան դեմք ու դեպք տեղ չի գտել ապարանքների շինարարության ամենաբեղուն շրջանին՝ 18-րդ դարին վերաբերող հարուստ սկզբնաղբյուրներում և պատմական երկերում:

Մ. Բարխուտարեանց, Արցախ, Բագու, 1895, էջ 248: Արտակ Ղույլան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 106:

Այս մասին է վկայում նաև դարի վերջերին խիստ բնորոշ նկարագրով, սակայն համեմատաբար համեստ չափերով ու ճարտարապետությամբ առանձնացող ապարանքը:

Արտակ Ղույլան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 106:

Ճարտարապետություն

Հարավ-արևելահայաց լանջի վրա կառուցված ապարանքի մեզ հասած շինությունները ընդհանուր հատակագծում հյուսիսից-հարավ ձգված մեկ ուղղանկյուն ամբողջություն են կազմում (11,3 x 17,4 մ) և ետնապատով հպված են լանջին, իսկ գլխավոր՝ հարավային ճակատով ուղղված են արևելք: Հորինվածքի կենտրոնում գլխատունն է՝ նախամուտք-պատշգամբով, երկու կողքին՝ դրանց ընդհանուր երկարության չափով ձգված մեկական դահլիճ: Ընդ որում, գլխատունն ու հյուսիսակողմյան դահլիճը մի հարթության վրա են և մուտք ունեն նախասրահից, իսկ լանջի թեքության պատճառով ցածրադիր մյուս դահլիճի մուտքը բակից է:

Արտակ Ղույլան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 106-107:

Գլխատունը հատակագծում քառակուսի դահլիճ է (ներքուստ՝ 6,2 x 6,3 մ)՝ քարաշեն, երդիկակիր գոցվող թաղերով կազմված գմբեթածածկով: Այստեղ մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում հարավային պատում թողնված երկու փոքրիկ պատուհանները, որոնց բացվածքները արտաքուստ բացվում են կից դահլիճի տանիքից վեր, իսկ ներքուստ շեշտակի լայնացված են և վերին մասով խորանում են թաղի զանգվածի մեջ:

Արտակ Ղույլան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 107:

Պատուհանների միջև օջախ-բուխարին է, իսկ մյուս կողմում՝ մեկական պահարանախորշեր, ինչպիսի երեքն էլ կան մուտքի դիմացի պատում: Գլխատան արևելյան պատին՝ նախասրահում պահպանված երկու խորշերն ու թաղի մնացորդը վկայում են, որ այն քարաշեն ծածկ է ունեցել և, ըստ այդմ, չպահպանված ճակատամասում ևս քարաշեն է եղել՝ հավանաբար երկկամար լուծումով:

Արտակ Ղույլան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 107:

Նախասրահի աջակողմյան ընդարձակ ու թաղածածկ դահլիճը (ներքուստ՝ 3,65 x 9,75 մ) այժմ կիսավեր է. բացակայում են հյուսիսային և արևմտյան պատերն ու ծածկի մեծ մասը: Այստեղ, խորքի պատի մեջտեղում լայն բացվածքով բուխարին է՝ երկու կողմերի կամարախորշերով, իսկ գլխատան ու նախասրահի հետ ընդհանուր երկայնական պատում մուտքի շարունակությունը կազմող յոթ խորշերի շարքն է:

Արտակ Ղույլան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 107:

Ինչպես երևում է, նախասրահով կապված գլխատունն ու այս դահլիճը մելիքական տան բնակելի մասն են կազմել, իսկ մյուս՝ ցածրադիր կողմի ավելի ընդարձակ (ներքուստ՝ 4,0 x 9,75 մ) դահլիճն իր տեղադիրքով, ցածրիկ թաղածածկով, մեկուսի մուտքով ու ներքին պահարանախորշերի և բուխարու բացակայությամբ, ըստ երևույթին օժանդակ-տնտեսական նշանակություն է ունեցել:

Արտակ Ղույլան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 107:

Շինությունների այս խմբից փոքր-ինչ հեռու, հյուսիսային կողմում սրանց զուգահեռ պահպանվել է մեկուսի կանգնած մի երկարավուն, թաղածածկ շենք, սակայն առկա նյութերը հնարավորություն չեն տալիս որոշակիորեն ասելու, թե դրանք ինչքանով և ինչպես են կապված եղել: Պարզ չէ նաև ապարանքի նախնական հատակագծային հորինվածքի ամբողջ պատկերը՝ մասնավորապես պարսպապատերի առկայությունն ու դրանց մոտավոր տեղը:

Արտակ Ղույլան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 107:

Ապարանքը կառուցված է հիմնականում կոպտատաշ ու ճեղքված քարից, բացվածքների եզրամասերն ու կամարները շարված են սրբատաշով: Թուխնակալի մելիքական տունը 18-րդ դարի պալատաշինության ևս մեկ օրինակ է և անպաճույճ ճարտարապետությամբ լրացնում-հարստացնում է բնագավառի պատմությունը:

Արտակ Ղույլան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 107:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արտակ Ղուլյան
Աղբյուրը Գծագիր