Հոռեկ Մելիքական ապարանք :: ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Հոռեկ Մելիքական ապարանք 1727 թ․

ԼՂՀ / Մարտակերտ / Թալիշ

Տեղադրություն

Ապարանքը կառուցված է վանքի դիմաց, արևելահայաց բլրալանջի ստորին դարավանդահարթակի վրա՝ ետնապարսպով հպված լանջին:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 50:

Պատմություն
1727 թ․

1727 թ. կառուցած ապարանքը Մելիք-Թամրազը ընծայում-նվիրում-հիշատակ է թողնում պարոն-տեր Օհանին: Ինչ վերաբերում է Մելիք-Թամրազի և պարոն-տեր Օհանի ինքնությանը, ապա պատմական աղբյուրները ավելի քան պերճախոս են: Մելիք-Թամրազը Գյուլիստանում իշխել է 18-րդ դարի առաջին կեսին. ամենավաղ հիշատակությունն այդ մասին 1716 թ.-ից է, ամենավերջինը՝ 1750 թ.-ից: Իսկ 1723-26 թվականների բազմաթիվ փաստաթղթերում Մելիք-Թամրազը (բնագրում՝ նաև «Թամրազ ուզբաշի»), որպես Գյուլիստանի մելիք և արցախյան սղնախների հայ զինվորության նշանավոր հրամանատար, հանդես է գալիս ազգային-ազատագրական պայքարի ամենաերևելի դեմքերի՝ Եսայի կաթողիկոսի, Մելիք-Եգանի, Աբրահամ Սպարապետի, Ավան յուզբաշու և այլոց հետ:

Տե՛ս «Մշակ», 1890, N 78, էջ 2: Մ. Բարխուտարեանց, Արցախ, Բագու, 1895, էջ 227-228, նույնի՝ Պատմութիւն Աղուանից, հտ. Բ, Թիֆլիս, 1907, էջ 50: Լեո, Հայոց պատմություն, հատոր 3, գիրք Բ, Երևան, 1973, էջ 150, 169, 276, տե՛ս նաև Мирза Джамал Джеваншир, История Карабаха, Баку, 1959, с.121: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 50, 52:

Ուշագրավ է, որ նույն փաստաթղթերում այս անունների շարքում հաճախ է նշվում նաև «Տէր Ոհան» (բնագրում՝ նաև «Տէր Ոհանէս, Տէր Օվանէս») անունը, որը, կարծում ենք, գյուլիստանցի մելիքների և յուզբաշի-զորապետների անունների կողքին հիշվող «Յոհան ուզբաշին» է կամ «պարոն տէրը», նույն ինքը՝ «առաջնորդ Յոհան պարոնտէրը» (1721 թ.) կամ «պարոն-տէր Ոհանը»: Իսկ վերջինս, ըստ ամենայնի, Հոռեկա վանքի առաջնորդն էր և ինչպես դարաշրջանի շատ այլ հոգևոր գործիչներ՝ նաև ազգային-ազատագրական պայքարի ոգեշունչ մասնակիցն ու նրա զինուժի «յուզբաշի»-հարյուրապետներից մեկը: Սրանով պետք է բացատրել ապարանքի շինարարական արձանագրության բովանդակությունը. 1727 թ. Գյուլիստանի նշանավոր մելիքը ամրոցակերպ ապարանք է կառուցում հնամենի ու նվիրական Հոռեկա վանքի հարևանությամբ և ընծայում նույն սրբավայրի վանահորն ու իր զինակցին՝ որպես երկրամասին սպառնացող վերահաս վտանգին դիմագրավելու ամրոց ու հենակետ: Իսկ վտանգն առավել քան մեծ էր 1724 թ. կնքված ռուս-թուրքական պայմանագրից հետո, որով ճանաչվում էր Թուրքիայի իշխանությունը Արևելյան Հայաստանի, այդ թվում՝ նաև Արցախի նկատմամբ: Այս առումով հատկանշական է, որ «չորս ամրաշէն բուրգերով դղեակի (այսինքն՝ ապարանքի - Ա. Ղ.) մէջ տեղումն կայ մի նուիրական ուխտատեղի», որը ևս պահպանվել է մինչև օրս և որի առկայությունը մելիքական ապարանքի կազմում եզակի երևույթ է համանման հուշարձանների մեջ:

Աբրահամյան Ա. Գ., Մի էջ Անդրկովկասի ժողովուրդների և հայ-ռուսական հարաբերությունների պատմությունից, Երևան, 1953, էջ 217, 212, 252-253, 258: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 52:

Ճարտարապետություն

Ապարանքի ավերակները վկայում են, որ այն հատակագծում ուղղանկյուն կազմող պարիսպներով և դրանց անկյունները սնամեջ-բոլորաձև բուրգերով ամրացված համակառույց է եղել՝ պարսպապատերին հպված և դեպի ներքին բակ բացվող սենյակներով: Ինչպես և նախորդ ուսումնասիրողների ժամանակ, այժմ ևս պահպանվել է ապարանքի արևմտյան կեսը (արտաքուստ՝ 22,1 x 37,8 մ)՝ այդ կողմի պարիսպներով ու երկու բուրգով, ինչպես նաև հյուսիս-արևմտյան անկյունամասի շինությամբ: Վերջինս բաղկացած է լայնական պատով պարսպակից երեք միաչափ ու թաղածածկ բաժանմունքներից (ներքուստ՝ 3,6 x 6,2 մ), որոնցից մեջտեղինը երեսբաց նախասրահ է, իսկ եզրայինները՝ այստեղից բացվող մուտքերով սենյակներ: Սրանք ետնապատում օջախ-բուխարի ունեն՝ զույգ կամարակապ պահարանախորշերով, իսկ բակահայաց ճակատում՝ մեկական դեպի ներս լայնացող նեղլիկ պատուհան: Ընդ որում, նախասրահի աջակողմյան սենյակը (որի մուտքի բարավորին եղել է շինարարական արձանագրությունը) հատակից փոքր-ինչ բարձր ու փոքրիկ բացվածքով կապված է նաև անկյունային բուրգի հետ, որն, իր հերթին, երկու հրակնատ-դիտանցքով ուղղված է դեպի հյուսիս-արևելք՝ հարթավայրից բնակավայր բերող ճանապարհի կողմը: Ի դեպ, բուրգը, ըստ երևույթին, հետագա տարիների վերակառուցման կամ հավելման արդյունք է, քանի որ դրա և սենյակի պատերը կառուցվածքային կապ չունեն:

Տե՛ս «Մշակ», 1890, N 78, էջ 2, Մ. Բարխուտարեանց, Արցախ, Բագու, 1895, էջ 230, Րաֆֆի, Երկերի ժողովածու, հատոր 9 (Երկու ամիս Աղվանից և Սյունյաց աշխարհներում, Խամսայի մելիքություններ), Երևան, 1987, էջ 271, Ե. Լալայան, Լալայան Ե., Երկեր, հատոր 2, Արցախ (Վարանդա, Գանձակի գավառ), Երևան, 1988, էջ 252: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 52:

Նախասրահն ու սենյակները ապարանքի կառուցապատման հիմնական մասն են կազմել (ինչի մասին է վկայում նաև շինարարական արձանագրության առկայությունն այստեղ) և պահպանվել են համեմատաբար ամբողջական տեսքով: Ինչպես մեկ դար առաջ, փլված են նախասըրահի և դրա ձախակողմյան սենյակի ճակատամասն ու թաղածածկի մի մասը, իսկ մուտքերի և որմնախորշերի եզրաշարվածքի կանոնավոր քարերը քանդվել ու օգտագործվել են մեր օրերում: Ապարանքից պահպանված մյուս բուրգը և պարսպամասերը հիմնականում հողածածկ են և նշմարվում են հատվածաբար, իսկ հյուսիսային կողմում այն մոտ 1 մ բարձրությամբ կանգուն է մինչև պարսպամուտքի եզրը:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 52:

Ուշագրավ է, որ ավերակներում այլ շինությունների հետքեր չեն նկատվում, բացի Մ. Բարխուդարյանցի հիշատակած և բակի գրեթե կենտրոնում գտնվող փոքրիկ ու թաղակապ կիսագետնափոր սենյակից, որն այժմ էլ ուխտատեղի է: Հավանաբար այս սենյակը և սրան կից կառույցները (մեզ չհասած) նկատի ունի Րաֆֆին, երբ գրում է «ախոռատան, ստորերկրյա ներքնատների և զանազան ծածկոցների» մասին:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 52, 54:

Ապարանքի արևելյան՝ չպահպանված թևը, որն, անկասկած, բրգավոր պարիսպներով եզրափակել է բակը, գտնվելով դարավանդահարթակի ամենաստորին մասում, ամենայն հավանականությամբ կառուցապատված չի եղել, ինչպես դրա համար ավելի նպաստավոր մյուս կողմերը: Ուստի և առավել համոզվածությամբ կարելի է պնդել, որ ապարանքը հիմնականում պաշտպանական նշանակություն է ունեցել՝ որպես ամրացված հենակետ ու զորակայան-սղնախ հսկելով մելիքության արևելյան՝ տափաստանամերձ սահմանները, միաժամանակ վտանգի պահերին ապահով ապաստան դառնալով գյուղի և շրջակայքի բնակչության համար:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 54:

Նկարագրություն

Սրանով պետք է բացատրել նաև, որ շինությունը զուրկ է որևէ հարդարանքից և 1,05-1,2 մ հաստությամբ պատերում նույնիսկ բացվածքների ու խորշերի եզրաշարվածքը կոպտատաշ է՝ ի տարբերություն համանման հուշարձանների մեծ մասի: Պետք է նշել սակայն, որ դարաշրջանի քաղաքական իրադրության հետ մեկտեղ այս հարցում պակաս կարևոր չի եղել նաև ապարանքատեր մելիքի տնտեսական կարողությունն ու հզորությունը, ինչի լավագույն ապացույց-վկաներից մեկը այստեղ գտնվող մյուս մելիքական ապարանքն է:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 54:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1727 թ․

Արձանագրությունը փորագրված է եղել հյուսիսային եզրի պարսպակից սենյակի մուտքի ճակատակալ քարի վրա և պահպանվել է մինչև մեր դարի սկզբները:
«ՅԻՇԱՏԱԿ Է ՈՀԱՆ ԲԱՐՈՒՆ ՏԵՐԻՆ ՄԵԼԻՔ ԹԱՄՐԱԶ Թ. ՌՃՀԶ» (1727) :

Րաֆֆի, Երկերի ժողովածու, հատոր 9 (Երկու ամիս Աղվանից և Սյունյաց աշխարհներում, Խամսայի մելիքություններ), Երևան, 1987, էջ 271: Լալայան Ե., Երկեր, հատոր 2, Արցախ (Վարանդա, Գանձակի գավառ), Երևան, 1988, էջ 252: Րաֆֆին արձանագրությունը բերում է աշխարհաբար տառադարձությամբ, սակայն վերծանությունը ավելի համոզիչ է, քան Ե. Լալայանինը, որը «բարուն»-ը կարդացել է «բաբուն», իսկ «տերին»-ը՝ «մերէն», թվականը՝ «ՌՃԾ» (1701): Արձանագրությունն առաջին անգամ հրատարակվել է Թիֆլիսի «Մշակ» թերթում, 1890 թ. «Շ» ստորագրությամբ («Յիշատակ է Ոհան Բարուն մերէն Մէլիք Թամրազ ՌՃԾ»): Տե՛ս «Մշակ», 1890, N 78, էջ 2: Հայ վիմագրության «Դիվանում» տեղ է գտել միայն Ե. Լալայանի վերծանությունը (տե՛ս պրակ 5, էջ 101), ընդ որում այստեղ արձանագրությունը թյուրիմացաբար վերագրվում է Հոռեկավանի մյուս ապարանքին: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 50:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Հովհաննես Բադալյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Հովհաննես Բադալյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արտակ Ղուլյան
Աղբյուրը Գծագիր

Կտրվածք

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արտակ Ղուլյան
Աղբյուրը Գծագիր