Մելիք Հայկազյանների Մելիքական ապարանք :: ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Մելիք Հայկազյանների Մելիքական ապարանք 15 դ․

ԼՂՀ / Քաշաթաղ / Քաշաթաղ

Տեղադրություն

Իշխանական ապարանքը գտնվում է այնտեղ, որտեղ Աղավնագետը ձախից ընդունում է Ձորացիք վտակին այդ երկու ջրերի միջեւ վեր խոյացող լեռնաբազուկի հարավահայաց ստորոտին:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 153:

Նկարագրություն

Հուշարձանախումբը չորսբոլոր շրջապատված է մի անկյունում բուրգով հզորացված ամուր պարսպապատով, որը հարավակողմում զարդարված է շքեղ դարպասով: Ներսում երկհարկ, թաղակապ հորինվածքով ապարանքն է, կից սյունասրահով եւ օժանդակ այլ շինություններով:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 153:

Ճարտարապետություն
1985 թ․

Համալիրի ճարտարապետական նկարագրությունը 1985 թ. կատարած ուսումնասիրությունների հիման վրա առաջին անգամ տվել է ճարտարապետ Արտակ Ղուլյանը: Այդ առթիվ նա մասնավորապես նշել է «Ապարանքի յատակագծային ու ծաւալային ձեւերում կիրառուած յօրինուածքային լուծումները, շարունակութիւնը լինելով XII-XIV դարերի Խաչենի ու Վայոց ձորի իշխանական պալատներից աւանդուած ձեւերի, իրենց հետագա լայն տարածումն ու վերամարմնաւորումն են գտել XVII-XVIII դարերի մելիքական ապարանքներում, որոնցով այնքան հարուստ է Ղարաբաղ-Զանգեզուրը»:

Արտակ Ղուլյան, Քարե վկայագրեր, «Ազատամարտ», 1993, N 17, էջ 11։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 153:

Տեղադրություն

Ապարանքի ավերակները գտնվում են ԼՂՀ Քաշաթաղի (Լաչինի) շրջանում, Աղավնո գետի Ծիծեռնավանից վտակի ձախ ափին, նախկինում Սուլթանքենդ կոչված գյուղակում:

Հուշարձանը տեղում ուսումնասիրել ենք 1985 թ.: Տե՛ս Ա. Ղուլյան, Քաշաթաղի իշխանական ապարանքը, «Հայ արվեստին նվիրված հանրապետական յոթերորդ գիտական կոնֆերանս», զեկուցումների թեզեր, Ե., 1995, նույնի՝ Քարե վկայագրեր, «Ազատամարտ», 1993, N 17, էջ 11:
Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 17:

Պատմություն
15 դ․

Քաշաթաղի ապարանքը վերագրվում է հենց այս Մելիք-Հայկազ Ա-ին և թվագրվում 15-րդ դ. վերջով՝ ելնելով այն հանգամանքից, որ արդեն 16-րդ դ. սկզբում Հայկազի որդի Հախնազարը գավառի աթոռանիստը տեղափոխել էր Քաշաթաղից ոչ հեռու գտնվող Խնածախ գյուղը և այնտեղ կառուցել նոր ապարանք: Անշուշտ, սրանով Քաշաթաղ-մելիքանիստի դերը չի նվազել, և իր հարմարավետ աշխարհագրական դիրքի, ինչպես նաև Ծիծեռնավանքի հարևանության շնորհիվ հետագայում էլ շարունակում էր մնալ գավառի նստոց-կենտրոններից մեկը: Տեղին է շեշտել, որ ապարանքի ավերակները անվիճելիորեն մատնանշում են մելիքանիստ Քաշաթաղ ավանի գտնվելու վայրը (ինչը ստուգապես հայտնի չէ այլուստ), քանզի Սյունիքի և Արցախի միջնադարյան իշխանանիստ և մելիքանիստ բնակավայրերին բնորոշ է առաջին հերթին ապարանքի առկայությունը: Ուստի անհիմն ու անհամոզիչ է վերջերս առաջ քաշված վարկածը, ըստ որի վիճարկելով Քաշաթաղ-Սուլթանքենդ նույնացումը և անտեսելով ապարանքի գոյությունը, փորձ է արվում շրջանի Ղարըղշլաղ գյուղի և Քաշաթաղ-Քշտաղ անունների կարծեցյալ նմանության հիման վրա փնտրել Քաշաթաղ ավանի տեղադրության նոր վայր : Մինչդեռ եկվորների կողմից գյուղի անվան Սուլթանքենդ հորջորջումն իսկ, որ թարգմանաբար նշանակում է թագավորագյուղ կամ իշխանագյուղ, ավելորդ անգամ վկայում է, որ հենց այստեղ է գտնվել գավառի աթոռանիստ կենտրոնը: Կարծում ենք նաև, որ Ա. Ղարագյոզյանի վկայակոչած 17-րդ դ. ձեռագիր հիշատակարանի «... յաստուածաբնակ և յանառիկ դղեակս Քաշթաղ...» տեղեկությունը ևս վերաբերում է ոչ թե մինչ օրս անհայտ բերդին, այլ Քաշաթաղ ավանի (թերևս՝ բերդավանի) յուրօրինակ միջնաբերդ մելիքական դղյակին, այսինքն՝ ամրոցակերպ ապարանքին:

Մ. Ս. Հասրաթյան, Քաշաթաղ-Խնածախ, էջ 158:
Карагезян А., К локализации гавара Кашатаг. “Вестник общественных наук”, 1987, N 1, c. 40-42. Ավելորդ չէ նշել, որ նախկինում քրդաբնակ գյուղի անվանման չօՔսՈչ արմատը (նշանակում է՝ ձմեռանոց, օբա, տե՛ս Ադրբեջաներեն-հայերեն բառարան, Ե., 1987, էջ 187) տարածված է որպես առանձին գյուղանուն և հայտնի է Ադրբեջանի վեց այլ վայրերում (տե՛ս Азерб. ССР, Адм.-террит. деление, Баку, 1979, с. 176): Ավելին. այդ Гышлаг-ներից մեկը գտնվում էր նույն Լաչինի շրջանում (տարբեր է Гары гышлаг- ից, տե՛ս նույն տեղում, էջ 63):
Ա. Ղուլյան, Քարե վկայագրեր, «Ազատամարտ», 1993, N 17, էջ 11:
Ս. Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Ե., 1999, էջ 151-155:
Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 17, 21:

Ճարտարապետություն

Վերջինս, իրոք, մի ամրոցակերպ համալիր է՝ առնված ուղղանկյուն հատակագծով շրջապարսպի մեջ (արտաքուստ՝ մոտ 29,0 x 36,0 մ) և կառուցված է ժայռոտ բլրալանջի հովտամերձ մասում արհեստականորեն ստեղծված դարավանդի վրա: Ապարանքը սկզբնապես բաղկացած է եղել թիկունքով լանջին հպված երեք իրար կից միաչափ դահլիճից (ներքուստ՝ մոտ 4,0 x 6,0 մ) և դրանց մուտքային ճակատը բռնող սյունազարդ կամարասրահից (ներքուստ՝ մոտ 4,0 x 14,0 մ), որոնք, ըստ Մորուս Հասրաթյանի կատարած մի լուսանկարի, 1950-ական թթ. դեռևս մեծ մասամբ կանգուն էին: Շինությունների այս խումբն այժմ լիովին ավերակ է ու մասամբ հողածածկ և, ըստ հարակից պատերի վրա երևացող հետքերի, ունեցել է փայտաշեն, հարթ ծածկ: Սրահի երկու եզրապատերին պահպանվել են կամարակրունկի քարերը, ինչպես նաև տապալված տեղում մնացած միակտոր, քառանիստ սյունաբները:

Հուշարձանը չի չափագրվել. մեզնից անկախ պատճառներով տեղում հաջողվել է կատարել միայն հատակագծի սևագիրը՝ առանց չափերի: Ներկայացված գծագրերը կատարված են ապարանքի մանրամասն լուսանկարների և Խնածախի նմանատիպ ապարանքի չափագրությունների բաղդատությամբ, ուստի բերվող չափերը խիստ մոտավոր են: Լուսանկարը մեզ է տրամադրել անվանի հայագետի որդին՝ ճարտարապետության դոկտոր Մուրադ Հասրաթյանը:
Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 21:

Մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում այս խմբի արևմտյան կողմում կցակառուցված երկհարկանի դահլիճը, որի գլխավոր՝ լայնական ճակատը կամարասրահի շարունակությունն է կազմում: Դահլիճը երկու հարկում էլ միաչափ է (ներքուստ՝ մոտ 4,0 x 7,0 x 4,0 մ), ծածկված է կիսագլանաձև թաղով և ունի ճակտոնավոր, երկլանջ տանիք: Առաջին հարկի կամարակապ շքամուտքը և միակ պատուհանը բակի կողմից են, որոնց հանդիպակաց պատի կենտրոնում սաղավարտագլուխ օջախ-բուխարին է՝ երկու կողմում համաչափ դասավորված պահարանախորշերով: Դահլիճի արևմտյան պատի երկայնքով արտաքուստ հպված քարե շքասանդուղքը տանում է երկրորդ հարկ, որի բակահայաց ճակատը լուծված է եզրային որմնաելուստների վրա հենվող և ծածկաթաղի թռիչքն ընդգրկող կամարային բացվածքով: Վերջինս հետագայում փակվել է կենտրոնում լայն պատուհան ունեցող պատով: Կրկնահարկ այս դահլիճը 1985 թ. հիմնականում կանգուն էր. փլուզված էին հարավ-արևմտյան անկյունամասը և հավելված պատը, տեղահանված էին շքասանդուղքի աստիճանասալերը:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 21:

Բակն ընդգրկող պարսպից պահպանվել են արևելյան և հարավային հատվածները՝ մոտ 3 մ բարձրությամբ և դրանց անկյունամասում գտնվող սնամեջ-բոլորաձև բուրգը՝ երեք հրակնատով ու դեպի բակ բացված կամարակապ մուտքով: Հրակնատներ կան նաև արևելյան պարսպապատի մեջ, որոնց շարքն ընդհատվում է վերջինիս՝ կամարասրահին կից փոքր-ինչ դուրս ընկած հատվածում: Պարսպի գրեթե ողջ արևելյան ճակատը՝ մինչև բուրգը, այժմ փակված է բնակելի տան պատով, սակայն հիշյալ հատվածում տան լուսամուտի վերածված մուտքային բացվածքը, ինչպես նաև ավելի բարձր պահպանված պարսպամասը վկայում են, որ այստեղ ապարանքի արևելյան մուտքն է եղել՝ լուծված պարսպից առաջացող նախամուտքի ձևով, թերևս նաև՝ վերդարպասյա ծավալով:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 21:

Դարավանդաձև բակի հենապատ հանդիսացող հարավային պարսպապատի արևմտյան եզրին կից կա երկու նույնաչափ գետնափոր գլխատուն (ներքուստ՝ մոտ 5,5 x 5,5 մ), որոնց «հազարաշեն» ծածկից պահպանվել են խաչաձև դասավորված երկու զույգ գերանները: Սրանք, ըստ երևույթին, օժանդակ-տնտեսական նշանակություն են ունեցել: Նկատելի են նաև արևմտյան և հյուսիսային պարսպապատերի մնացորդները, որոնցով և պարփակվել է բակի այդ հատվածը: Ըստ ամենայնի, ապարանքի գլխավոր դարպասը եղել է հենց արևմտյան կողմից՝ գետեզերքով դեպի Ծիծեռնավանք ձգվող հնօրյա ճանապարհի ուղղությամբ:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 21:

Ապարանքի՝ մոտ 1 մ հաստությամբ պատերը հիմնականում իրականացված են կոպտատաշ քարից. սրբատաշ է միայն պատերի, բացվածքների, որմնախորշերի ու կամարների եզրաշարվածքը: Առանձնակի խնամքով աչքի է ընկնում հատկապես երեսբաց վերնասրահի մշակումը. ճակատի շարվածքը գրեթե ամբողջովին սրբատաշ է՝ շեշտված երկաստիճան, լայնաթռիչք կամարաղեղով, ծածկաթաղի հիմքն ընդգծված է ուղղանկյուն հատվածի նուրբ որմնագոտիով, արևմտյան պատի երկու լայն բացվածքներն ունեն մոտ 1,5 մ երկարությամբ միակտոր քարե բարավորներ, տանիքը երեսապատված է հարթ ծածկասալերով:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 21-22:

Ապարանքի ծավալային հորինվածքում ու ճակատային համայնապատկերում շեշտված կրկնահարկ դահլիճի երեսբաց վերնասրահը մելիքական տան գլխավոր դահլիճն է՝ Մելիք-Հայկազ Ա-ի ամառային ընդունարան-գահասրահը, իսկ առաջին հարկը՝ մելիքի բուն բնակարանը: Հուշարձանի ճարտարապետության մեջ ինքնատիպ է նաև սյունազարդ կամարասրահը:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 22:

Սյունաշարը դրված է եղել բակից փոքր-ինչ բարձր՝ սրահին կից դահլիճների հատակին հավասար հիմնապատի վրա, դրանով իսկ որոշակի թեթևություն ու հանդիսավորություն հաղորդելով ընդհանուր առմամբ գետնամած հարկաբաժնի բակահայաց ճակատին: Կամարասրահը պարփակող պատերի մեջ թողնված պահարանախորշերը վկայում են, որ այն, որպես երեք կից դահլիճների խորն ու հովասուն պատշգամբ, ծառայել է մելիքական տան անդամների ամառային բնակության ու հանգստի համար: Իսկ երկհարկանի դահլիճի կողապատին պահպանված հետքը հուշում է, որ սրահն ունեցել է գերանաշար հարթ ծածկ: 1992 թ. շրջանի ազատագրումից հետո պարզվեց, որ ադրբեջանցիները մասամբ պեղել ու նորոգել են ապարանքը, այդ թվում՝ կամարասրահը: Այդ աշխատանքների ընթացքում հայտնաբերվել են վերջինիս ուղղանկյուն հիմքով բարձր խարսխասալերը՝ միակտոր սյունաբնի տեղադրման համար նախատեսված փորվածքով և սեղանաձև հատվածքով պարզ խոյակները: Ադրբեջանցի վերականգնողները իրենց հատուկ զեղծարարությամբ անտեսել են ոչ միայն բակում սփռված խոշորաչափ, միակտոր սյունաբները՝ դրանց տեղում կառուցելով սրբատաշ շարվածքով քառակող մույթեր, այլև՝ հայտնաբերված խարիսխներն ու խոյակները, որոնց փոխարեն դրել են երկաստիճան պատվանդաններ ու ծանրամած, խոյականման վերնամասեր: Նույն «ջանասիրությամբ» երեսբաց վերնասրահի կամարակապ ճակատը կրկին փակել են պատով, կառուցել հուշարձանին անհարիր պարսպամուտքի դարպաս և այլն:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 22:

Հենապարսպով ստեղծված բարձրադիր դարավանդի վրա կառուցված ապարանքի հորինվածքում կարևորված են նաև պաշտպանական հարցերը. ամբողջ կառույցը զուրկ է արտաքին պատուհաններից, իսկ պահպանված բուրգի և դրան կից պարսպի հրակնատ-դիտանցքները ուղղված են հարավ և արևելք՝ գետի եզերքով դեպի լեռնագավառի խորքը տանող հիմնական ճանապարհի կողմը:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 22:

Նկարագրություն
15 դ․

Մորուս Հասրաթյանը գյուղամիջում պահպանված իշխանական տունը համարել է XV դարի վերջի կառույց. «Հռչակավոր Ծիծեռնավանքից ոչ հեռու Աղավնո գետի մոտ գտնվող Քաշաթաղ ավանի (հետագայում՝ քրդաբնակ Սուլթանքենդ) մեջ պահպանված երկհարկանի քարաշեն դղյակի (կողքի կամարաշար ավերակով) կառուցումը անտարակույս պատկանում է Մելիք Հայկազին՝ XV դ. վերջերին»:

Մորուս Հասրաթյան, «Ծիծեռնավանք», Երեւան, 1990, էջ 158։ Ի դեպ, չգիտենք ի՞նչ աղբյուրի վրա հենվելով Ադրբեջանական խորհրդային հանրագիտարանում (հատոր VI, Բաքու, 1982, էջ 174) իբրեւ իշխանական ապարանքի կառուցման տարի նշված է 1761 թ., իսկ հուշարձանը կնքված է «Համզա Սուլթան» անունով։

Քաշաթաղի մելիքական ապարանքը 15-րդ դարից պահպանված եզակի պալատական կառույց է՝ ստեղծված դարաշրջանին բնորոշ պարզությամբ և զուսպ ու արտահայտիչ ճարտարապետական հորինվածքով: Իր յուրահատուկ լուծումներով Մելիք-Հայկազի ապարանքը ուշ միջնադարյան նմանօրինակ հուշարձանների շարքում նոր տիպի առաջնեկն է ու դրանցից ամենաամբողջականը: Արցախի և Սյունիքի սահմանակից տարածքում գտնվող ապարանքը, միաժամանակ, արժեքավորվում է որպես կապօղակ՝ այդ երկրամասերի իշխանական ու մելիքական ապարանքների կազմավորման և զարգացման ժամանակագրական ու տիպաբանական ընթացքում:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 22:

Տեսակը Լուսանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1989 — 1992 թթ․

1989-1992 թթ. «վերականգնում»-ից հետո

Տեսակը Լուսանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Օժանդակ շինություն

Տեսակը Լուսանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Օժանդակ շինություն

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1985 թ․

Մելիք Հայկազի ապարանքի տեսքը 1985 թ.