Չոլակի Սբ. Աստվածածին Եկեղեցի :: ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Չոլակի Սբ. Աստվածածին Եկեղեցի 1867 թ․

Ադրբեջան / Հյուսիսային Արցախ / Գանձակ / Գանձակ

Պատմություն
1720 թ․

Չոլակն իբրև տեղանուն կամ վայր՝ հիշատակվում է 1720-ական թվականներին. «…մերձ Գանջայու, ի Չօլակ անուանեալ վայրն…»:

«Պատմութիւն համառօտ Աղուանից երկրի յօրինեալ ի Տ. Եսայի Աղուանից կաթողիկոսէ Հասան Ջալալեանց», Յերուսաղէմ, 1868, էջ 42:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 57:

1867 թ․

1867 թ. քաղաքից հարավ՝ գրեթե 2 կմ հեռավորություն վրա, Հովհաննես Միրումյանցի ծախսով կառուցվում է եկեղեցի, որն օծվում է Սբ. Աստվածածին անվամբ: Այդ առթիվ փորագրվում է նաև շինարարական արձանագրություն:

«Նոր-Դար», 1899, N 85, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 57:

Նկարագրություն
1879 թ․

Ուխտատեղին բաղկացած էր եկեղեցուց և երկու սենյակից: Ուներ ընդարձակ գավիթ: Սկսած 1879 թ. «Չոլակ» կամ «Ցոլակ» վայրի Սբ. Աստվածածին եկեղեցին գտնվում էր Սբ. Հովհաննես և Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցիների քահանաների հովվության և խնամքի ներքո:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 461, ց. 1, գ. 19, թ. 19:
«Նոր-Դար», 1899, N 85, էջ 2:
Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 8960, թ. 70:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 57:

Քահանա
1907 — 1913 թթ․

1907 թ. մայիսի 11-ին Չոլակի Սբ. Աստվածածին եկեղեցու քահանա է նշանակվել Մկրտիչ Աստվածատրյանցը («...ի նկատ առեալ, զի չէ՛ այլ ևս հնարաւոր վերադարձ Մկրտիչ քահանայի յԱրդուին կամ ի Մէյսարի, ուստի պատուիրել կոնսիստորիային Վրաստանի կարգել ընդմիշտ զՄկրտիչ քահանայն Աստուածատրեանց ի քահանայ Չոլակ ուխտատեղւոյն, որ ի Գանձակ») և հովվել առնվազն մինչև 1913 թ.:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. Պ461, ց. 1, գ. 19, թ. 1, 8, 19, 164:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 57:

Պատմություն
1908 թ․

Հայտնի է, որ 1908 թ. ապրիլի 8-ին ուխտատեղին կողոպտվել է, տարվել են սրբապատկերներ, գորգեր, պղնձե և այլ իրեր:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. Պ461, ց. 1, գ. 19, թ. 5:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 57:

1910 թ․

1910 թ. կազմվել է ուխտատեղիի շարժական գույքի ցուցակը, ըստ որի՝ տեղում պահվել են նաև արծաթակազմ ավետարան և մաշտոց:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. Պ461, ց. 1, գ. 19, թ. 19, 209-210, 213:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 57:

Նորոգություն
1912 թ․

1912 թ. Մկրտիչ քահանա Աստվածատրյանցը, նկատի ունենալով ուխտատեղիի անմխիթար վիճակը, նորոգության թույլտվություն ստանալու և հանգանակություններ անցկացնելու խնդրանքով դիմել էր Գանձակի հոգևոր իշխանությանը. «...ուխտատեղի տաճարի կամարներն և արևելեան ու արևմտեան որմերն ճաքճքւած է, անհրաժեշտ է առաջն առնելու վերանորոգութիւններ անելով, ...հանգանակել բարեպաշտ ուխտաւորներից ս. Ա(ստուա)ծածնի տաճարի նորոգութեան համար»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. Պ461, ց. 1, գ. 19, թ. 135:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 57:

Նկարագրություն
1931 թ․

1931 թ. ուխտավայրի եկեղեցին գտնվում էր արդեն քայքայված դրության մեջ. «…շրջապատուած է Գանձակի հայ քաղաքացիների այգիներով: Վանքը քարաշէն է, տանիքը աղիւս է, կամարաձև, կրով ու աւազով սուաղած, առանց թիթեղի ծածկ ունենալու, որից առաջ է եկել տանիքի երկարութեամբ ճեղքուած, որ քանդուելու վտանգ է սպառնում: Վանքը իւր շուրջ ունի լայնատարած գաւիթ, որ ցանկապատած է քարէ ամուր պարիսպով և հարիւրաւոր պտղատու տունկերով զարդարուած: Ունի ուխտավորների և ժամկոչի համար աղիւսից շինւած մի յարկանի երկու սենեակ իւր խոհանոցով, որոյ տանիքը հողով է ծածկուած…»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 2666, թ. 25:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 57-58:

Պատմություն
1935 թ․

Հայտնի է, որ 1935 թ. նոյեմբերի 7-ին Չոլակի Սբ. Աստվածածին ուխտատեղի-եկեղեցու պահպանությունը թեմական հոգևոր խորհրդի կողմից հանձնարարվել է Կարապետ Ռոստոմյանին (Առուստամյան):

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 2679, թ. 37:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 58:

1936 թ․

1936 թ. օգոստոսի 10-ին Գանձակի (Կիրովաբադի) հայոց թեմական հոգևոր խորհրդի անունից Տ. Հովսեփ ավագ քահանա Հարությունյանի՝ Էջմիածնի հոգևոր գերագույն խորհրդին հղած հայտարարագրից տեղեկանում ենք, որ «…առանց թեմ. խորհրդին տեղեկություն տալու քաղխորհրդի նախագահ ընկ. Կուլիևը քանդել է տալիս Չոլաքի ուխտատեղին, պատճառաբանելով, որ նա արդեն քայքայված է և շատ վտանգավոր…»: Հովսեփ քահանայի այն խնդրանքին, թե քանդելու փոխարեն հնարավո՞ր չէր արդյոք նորոգումներ կատարել, Կուլիևը տվել է հետևյալ պատասխանը. «…նա պետք է քանդել հիմքից, ես երբեք թույլ չեմ կարող տալ այնտեղ մարդկանց հաճախելու…»: Նույն թվականի սեպտեմբերի 14-ին թեմական հոգևոր խորհրդի հերթական ու արտակարգ նիստում քննվել է արդեն քանդված ուխտատեղիի խնդիրը. «…թեմական հոգևոր խորհրդի և մի քանի քաղաքացիների մասնակցութեամբ խառն և արտակարգ ժողով տեղի ունեցավ` մասնավորապես Չոլաք ուխտատեղին ապօրինի կերպով քանդելու մասին…»: Այնուամենայնիվ, եկեղեցու քանդումից հետո էլ վայրը, ինչպես գանձակեցի, այնպես էլ մերձաբնակ գյուղերի հայության համար շարունակել էր մնալ իբրև սրբատեղի: Մինչև իսկ 1945 թ., երբ արդեն վերաբացվել էր Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին, հավատացյալ ժողովրդի հոծ խմբերը գլխավորապես այցելում էին Չոլակի ուխտատեղին: Այդ իրողության առնչությամբ 1945 թ. Վեհափառ Գևորգ Զ կաթողիկոսին թեմական հոգևոր խորհրդի նախագահի հղած նամակում նշվել է. «…Այդ մատուռը անցյալում ունեցել է հռչակ և այժմ էլ ուխտի են գալիս այնտեղ Գանձակից և շրջանից շատ հավատացյալներ ու մոմ վառում թափթփված խաչքարերին համբույրներ տալով: Թէև Գանձակի Ս. Լուսավորիչ եկեղեցին բացված է, բայց կիւրակի օրերը մարդիկ գնում են դեպի «Չոլակ» ուխտատեղին: Այստեղ սպեկուլանտները մոմ վաճառելով, ոչ միայն նորաբաց եկեղեցին զրկում են եկամուտներից, այլև կիրակի օրերը եկեղեցին մնում է առանց աղոթողների ու կորցնում է իր նշանակությունը: Խոնարհաբար հայտնելով այդ մասին ես կարծում եմ, որ ստեղծված դրությունից դուրս գալու միակ միջոցը մնում է այն, որ հիշյալ մատուռի խաչքարերը հանդիսավոր թափորով բերվեն եկեղեցու բակը…»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 2683, թ. 13, գ. 2684, թ. 8, գ. 2692, թ. 15:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 58:

1948 թ․

Ըստ ամենայնի, խնդիրը լուծել էին ոչ թե Չոլակի խաչքարերը Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ փոխադրելով, այլ կիրակի օրերին քահանայի՝ Չոլակ այցելելու ճանապարհով: Համենայն դեպս, 1948 թ. թեմական հոգևոր խորհրդի ներկայացուցիչ Մելիք-Ստեփանյանի` Ադրբեջանական ՍՍՀ Մինիստրների խորհրդին առընթեր կրոնի գործերի պատասխանատու Շահբազբեկովին հղած մի գրության մեջ նշվել է. «Սույնով Ձեզ տեղեկացնում ենք այն մասին, որ Կիրովաբադի տարածքում, Չոլակ վայրում եղել է վանք, որն ավերվել էր 1930 թ.: Հավատացյալ ժողովուրդը կիրակի օրերին հաճախում է նշված վայրը, կատարելով զոհաբերություններ, ուր հրավիրվում են Կիրովաբադ քաղաքի քահանաները»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 2700, թ. 7 (բնագրում՝ “Настоящим ставлю Вас в известность о том, что на территории г. Кировабада в местности Челак имелся монастырь, который был разрушен в 1930 году. Указанное место верующий народ по воскресным дням посещает, устраивая жертвоприношения, куда приглашаются священники города Кировабада…”).
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 58:

1989 թ․

Չոլակի եկեղեցու ավերումից հետո՝ ընդհուպ 1989 թ. հայերի բռնագաղթը, այն ունեցել է իր ուխտավորների մշտական ու հոծ բազմությունը, «Չնայած, որ կառավարության կողմից պաշտոնական թույլտվություն չկա հաճախելու…»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 2700, թ. 1:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 58-59:

1986 թ․

1986 թ. տեղում հայտնաբերեցինք ևս 2 վիմագիր, որոնք պատմում էին երբեմնի եկեղեցու նորոգման և կատարված նվիրատվության մասին:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 59:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Շինարարական 1867 թ․

Կառուցաւ այս տաճար Միածնի | յանուն Սրբուհւոյ Աստուածածնի | արդեամբ Յովհաննէս Միւրումեանցի, | յիշատակ հոգւոյ իւր կենդանի, | ի 1 օգոստոսի 1867 ամի:
Հրատ. Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 51:
Ծանոթ. մեր այցելության ժամանակ (1986 թ.) արձանագրությունը միտումնավոր կոտրատված էր: