Սբ. Հովհաննես Մայր Եկեղեցի :: ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Սբ. Հովհաննես Մայր Եկեղեցի 1633 թ․

Ադրբեջան / Հյուսիսային Արցախ / Գանձակ / Գանձակ / Քիլիսաքյանդ

Տեղադրություն

Նոր Գանձակի ամենահին եկեղեցին է՝ Քիլիսաքյանդ թաղամասում:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 47:

Ճարտարապետություն

Ունի եռանավ բազիլիկի հորինվածք: Երկթեք ծածկի տակ առնված կիսաշրջանաձև թաղը ներքուստ պահում են երեք զույգ սյուները: Արևելակողմի ավանդատները կրկնահարկ են: Երկու մուտքերը բացված են հարավային և արևմտյան ճակատներից: Տարբեր ժամանակներում եկեղեցուն արևմուտքից կցվել են գավիթ, ապա նախագավիթ և զանգակատուն: Ինչպես բուն եկեղեցում՝ առաջին հարկի ավանդատան հարավային կողմում, այնպես էլ նախագավթում ԺԸ-ԺԹ դարերում թաղումներ են կատարվել: Դրանց մի մասի տապանագրերը գրառվել ու հրատարակվել են:

Սբ. Հովհաննես եկեղեցու որմերին, ինչպես նաև շուրջն ու ներսում գտնված տապանաքարերի վրա պահպանված վիմագրերի առաջին ընդօրինակողն ու հրատարակիչը Մ. եպիսկոպոս Բարխուտարյանցն է: Գիտնականը հնավայրից հավաքել ու հրատարակել է 15 միավոր արձանագրություն (Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 36-38): Հաջորդը Էմմանուել քահանա Նազարյանցն է, որի հրատարակած 3 վիմագրերից 2-ը նորույթ էր, իսկ 1-ը՝ վերահրատարակություն («Նոր-Դար», 1889, N 85, էջ 2): Քիչ ուշ դրանցից 4-ը՝ առանց աղբյուրը նշելու, վերահրատարակել է Ե. Լալայանը (Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական Հանդէս», գիրք Ե, Թիֆլիս, 1899, էջ 268, 299): Ինչ վերաբերում է «Դիվան հայ վիմագրության» 5-րդ պրակին (Երևան, 1982), ապա այդտեղ վերահրատարակվել է 12 արձանագրություն (ընտրողաբար)՝ ոչինչ նոր բան չավելացնելով արդեն եղածին: 1986 թ. տեղում կատարված ուսումնասիրությունների ընթացքում մեր կողմից գրի առնված արձանագրություններից երկուսը նախկինում հրատարակված չեն եղել, ուստի նախկինում հրատարակվածների հետ մեկտեղ ստորև ներկայացվող Սբ. Հովհաննես եկեղեցու վիմագրական ողջ հավաքածուն կազմում է 19 միավոր:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 47-48:

Նորոգություն
1899 — 1910 թթ․

Սբ. Հովհաննես եկեղեցու շինարարության և նորոգումների պատմության համար կարևոր լրացում են նաև արխիվային վավերագրերում առկա տվյալները: Հատկապես ուշագրավ են Ի դարի սկզբին կատարված հիմնավոր նորոգումների մասին վկայող այն փաստաթղթերը («Յաղագս վերաշինութեան սբ. Յովհաննէս եկեղեցւոյ Գանձակայ»), որոնց համաձայն՝ 1899-ից այդ նպատակով սկսված գրագրությունն ավարտվել էր 1910 թ.: Աշխատանքները գլխավորել են Հովսեփ-բեկ Մելիք-Բեգլարյանը, Սիմեոն Աֆանասյանը, Միքայել Լազարյանը, Հակոբ Լիսիկյանը, Մարտիրոս Նաբաթյանը և Սիմեոն Բաբաքևխիյանը: Նախագիծն ու նորոգումների ծախսերի նախահաշիվը 1903 թ. կազմել էր ճարտարապետ Օլտարժևսկին: Հայ-թուրքական ընդհարումների հետևանքով ձգձգված աշխատանքները, ի վերջո, սկսվել և ավարտվել են 1910 թ.:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3400, թ. 2, 9, 13: Նաև՝ ֆ. Պ461, ց. 1, գ. 26, թ. 11-12:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 49-50:

Պատմություն
1920 թ․

1920 թ. թուրքական բանակի ղեկավարության հրամանով Սբ. Հովհաննես եկեղեցին հրետանակոծվել է. «Բազում արկեր էին պայթել եկեղեցու շուրջ, բայց դրանցից 5-ը այնուամենայնիվ դիպուկ էին ստացվել, ըստ որում 3-ը հարվածել էին գմբեթին, իսկ երկուսը հիմքից բարձր»:

Գրիգորյան Բ., Միրզիկ թե՞ Վարդաշեն (հատված «Հետքերն անհետանում են» հուշագրությունից) «Գարդմանք», 1996, N 2:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 50:

Սբ. Հովհաննես Մայր եկեղեցու գավթում և ավանդատներից մեկում ամփոփվել են երկրամասի պատմության մեջ նշանակալի դեր կատարած հոգևոր և աշխարհիկ անձինք:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 50:

Քահանա
1862 թ․

Ծխական քահանաներից հայտնի էր Հովհաննես Ենգիբարյանցը, որը 1862 թ. դրությամբ վախճանված էր:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 4254, թ. 48:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 51:

1898 — 1918 թթ․

Գարեգին ավագ քահանա Տեր-Գրիգորյան Թումանյանց. քահանա է ձեռնադրվել 1898 թ. նոյեմբերի 15-ին: Որդիներն էին՝ Տիգրանը (ծնվ. 1887 թ.), Արսենը (ծնվ. 1891 թ.), Ստեփանոսը (ծնվ. 1893 թ.) և Գրիգորը (ծնվ. 1895 թ.): 1908 թ. հովվել է քահանաներ Գրիգոր Բաբաքևխյանցի (վախճ. 1908), Դանիել Տեր-Դանիելյանցի, Մկրտիչ Տեր-Հովսեփյանցի, Շմավոն Բորյանցի հետ: Վախճանվել է 1918 թ. դեկտեմբերին:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. Պ461, ց. 1, գ. 12, թ. 28-29:
Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 817, թ. 5:
Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. Պ461, ց. 1, գ. 52, թ. 2:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 51:

Ջրամատակարարում

Նանասյանը սեփական ծախսով ջուր էր հասցրել Սբ. Հովհաննես եկեղեցու բակ. նույն ջրից էր օգտվում նաև հիշյալ եկեղեցուն պատկանող բաղնիքը:

«Նոր-Դար», 1902, N 49, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 38:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Շինարարական 1633 թ․

Հարավային պատին, արևային ժամացույցից ցած՝ 4 տող.
Ի ժամանակն Ովանէս | կ(ա)թուղ(ի)կ(ո)սի, թվին ՌՁԲ (1633) [ս] շինվ(ե)ցաւ ս(ուր)բ Ովանէս եկ|եղեց(իս):

Հրատ. Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 37:
Նաև՝ «Նոր-Դար», 1899, N 85, էջ 2:
Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», Թիֆլիս, 1899, N 1, էջ 299:
«Դիվան հայ վիմագրության», պր. V, կազմեց Բարխուդարյան Ս., Երեւան, 1982, էջ 227:
Ծանոթ. տեղում արձանագրության վերծանության միակ հեղինակը Մ. Բարխուտարյանցն է, մյուսները վերահրատարակիչներ են:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 48:

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1985 թ․

1633 թ. շինարարական արձանագրությունը

Հեղինակը Ֆրեդերիկ Բերլեմոն
Տարեթիվ 2007 թ․

1633 թ. շինարարական արձանագրությունը միտումնավոր քերվելուց հետո

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1643 թ․

Հարավային ճակատի արևելյան անկյան մոտ՝ 5 տող.
Ս(ուր)բ Յովանէսի ծառ|այ Թասալի | Իսրումի Աստ|ապատեցի, | ի ՌՂԲ (1643) թվին:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 48::

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1984 թ․

Կամերային համերգասրահի վերածված Սբ. Հովհաննես եկեղեցու` աստապատցի Թասալի նվիրատվական արձանագրությունը

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Ֆրեդերիկ Բերլեմոն
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2008 թ․

Միտումնավոր քերված արձանագրությունը

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Շինարարական 1860 թ․

Նախագավթի մուտքի ճակատին՝ 4 տող.
1860 | շինեցաւ դուռս | արդեամբ Յոսէփ Զառ|աբ Գրիգորե(ա)նց յիշ(ա)տ(ա)կի:

Հրատ. Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 37:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 48:

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 1985 — 1982 թթ․

Սբ. Հովհաննես եկեղեցու՝ 1860 թ. Հովսեփ Գրիգորյանցի ծախսով հարավային մուտքի կառուցման արձանագրությունն անաղարտ վիճակում 1985 թ.

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Ֆրեդերիկ Բերլեմոն
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 2008 թ․

Միտումնավոր քերված արձանագրությունը

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Շինարարական 1862 թ․

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 48-49:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1816 թ․

Արևմտյան մուտքից վեր եղել է.
Հիմնեցաւ ի հիմանէ գաւիթ սուրբ Յովհաննէս եկեղեցւոյս ի հայրապետութեան տեառն Եփրեմայ եւ առաջնորդութեան տեառն Ներսէսի սրբազան արքեպիսկոպոսի արդեամբ եւ ծախիւք մահտեսի տէր Գէորգի Տէր Յովհաննիսեան. հայցեմ առ սիրելի եղբարցդ՝ որք հանդիպիք ընթեռնուլ՝ զմէկ բերան զողորմի խնդրեցէք առ Աստուած, 1816 ամի:

Հրատ. Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 37:
Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», Թիֆլիս, 1899, N 1, էջ 299:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 49:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1839 թ․

Ներքուստ, հյուսիսային ճակատից բացված լուսամուտներից մեկի վերնամասում եղել է.
Յիշատակ է լուսամուտս Մայիլեանց Ղահրամանին ու ծնողաց նորին Աւագին եւ Եղիսաբէթին, 1839 ամի:

Հրատ. Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 37:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 49:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1839 թ․

Ներքուստ, հյուսիսային ճակատից բացված երկրորդ լուսամուտից վեր.
Յիշատակ է սուրբ աւազանս եւ լուսամուտս մահտեսի Աղաջան Խաչատուրեանի ... եւ ծնողաց եւ եղբարց, 1839 ամի:

Հրատ. Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 37:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 49:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Շինարարական 1862 թ․

Գավթի մեջ բացվող եկեղեցու արևմտյան մուտքի հարավային կողմում եղել է.
Ի թուին Հայոց ՌՅԺԱ (1862). շնորհիւն Աստուծոյ ես մահտեսի Աղաջան Խաչատուրեան իմով սեպհական արդեամբ կառուցի նորաձեւ կաթուղիկէս սուրբ Յովհաննէս եկեղեցւոյս ի յիշատակ հոգւոյ իմոյ եւ ամենայն ննջեցելոց եւ կենդանեաց իմոց: Աղաչեմ զհանդիպողսդ յիշեսջիք զմեզ յարժանաւոր մաղթանս ձեր, զի միջնորդութեամբ սուրբ Աստուածածնին եւ ամենայն սրբոց ջնջեսցէ Տէր զձեռագիր յանցանաց իմոց, յամի Տեառն 1862-ին, Գանձակ:

Հրատ. Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 37-38:
Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», Թիֆլիս, 1899, N 1, էջ 299:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 49:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն

Եկեղեցու մի սյան վրա եղել է.
Խանի:

Հրատ. Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 36:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 49:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1722 — 1794 թթ․

Նախագավթի արևմտյան մուտքի առջև եղել է.
Անմոռաց այս տապան քաջ անուանի, հանգչի աստ մարմին Մելիք-Առստամի, յազգէն Բագրատունի Հայկազեան տոհմի՝ տիրող Բարսում Գանձակու նահանգի, ծնեալ 1722 թ., վախճ. 1794 ամի:

Հրատ. «Նոր-Դար», 1899, N 85, էջ 2:
Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», Թիֆլիս, 1899, N 1, էջ 268:
«Դիվան հայ վիմագրության», պր. V, կազմեց Բարխուդարյան Ս., Երեւան, 1982, էջ 228:
Ծանոթ. վիմագրի առաջին հրատարակիչը Էմմանուել քահանա Նազարյանցն է:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 50:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը մանրամաս
Ուղղությունը ⇒ Արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Արևելյան ճակատից բացված լուսամուտը

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Սբ. Հովհաննես եկեղեցու հարավային ճակատից բացված մուտքը

Ուղղությունը ⇓ Հարավից
Հեղինակը Ֆրեդերիկ Բերլեմոն
Տարեթիվ 2007 թ․

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 1985 թ․

Տեսքը ներքին
Հեղինակը Ֆրեդերիկ Բերլեմոն
Տարեթիվ 2008 թ․

Հեղինակը Ֆ. Բերլեմոն
Տարեթիվ 2007 թ․

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Սբ. Հովհաննես Մկրտիչ