Սբ. Սարգիս Եկեղեցի :: ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Սբ. Սարգիս Եկեղեցի

ԼՂՀ / Շահումյան / Էրքեջ

Տեղադրություն

Գտնվում է գյուղի հին թաղամասի կենտրոնում (N 40՛27՛38.88՛՛, E 046՛28՛29.12՛՛, ծ. մ. 1093 մ):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 86:

Պատմություն

Եկեղեցու կառուցմանը վերաբերող մասնավոր վկայություն հայտնի չէ, սակայն մուտքի և հյուսիսային ավանդատան բարավորներին առկա ժամանակագրորեն իրար շատ մոտ երկու արձանագրությունն ու եկեղեցու հորինվածքային և ճարտարապետական առանձնահատկությունները հուշում են, որ այն կառուցվել է հենց 1710-ական թվականներին:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 86:

Ավանդաբար վկայվել է, որ «Էրքեջ գյուղի եկեղեցին կառուցվել է տեր Դանիելի ջանքերով, 1716 թ. ...: Պատերը հաստ են ու ամուր, դռները՝ կաղնու փայտից: Հետագայում՝ տեր Դանիելի մահից հետո, նրա աճյունը ամփոփել են եկեղեցում, ծածկել մարմարե տապանաքարով»:

Դանիելյան Ա., Զանգը նորից կղողանջի, «Մռավի ղողանջներ», 1994, N 2, 25 փետրվարի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 87:

Վավերագրերում Սբ. Սարգիս անվան հիշատակությանը հանդիպում ենք 1841 թ.-ից (նաև 1880 թ.):

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56Պ, ց. 18, գ. 33:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 87:

1881 թ. եկեղեցի է այցելում մեծն Րաֆֆին. «Չկամենալով Էրքեջում երկար մնալ, շուտով կանչել տվի գյուղի քահանային, որ եկեղեցու դուռը բաց անե»: Հիշվում է նաև 1893 թ.:

Րաֆֆի, Երկու ամիս Աղվանից և Սյունյաց աշխարհներում, Երկերի ժողովածու, հ. 8, Երևան, 1963, էջ 581:
Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 8889, թ. 198:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 87:

1917 թ. նախատեսվում էր կառույցը նորոգել 2,115 ռուբլի ծախսով (որը թերևս տեղի չի ունեցել - Ս. Կ.):

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 7, գ. 743, թ. 1-2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 87:

1917 թ. նոյեմբերի 3-ին թույլատրվում է նորոգության համար եկեղեցու դրամագլխից ծախսել 2115 ռ.:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 11797, թ. 99 շրջ.-100:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 87:

1928 թ. եկեղեցին փակվում է:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 409, ց. 1. գ. 2658, թ. 12:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 87:

Խորհրդային սկզբնական տարիների նոր գաղափարների կույր հետևորդները Ներքիշենի եկեղեցու նման ցանկանում են այս եկեղեցին ևս քանդել, որը, սակայն, մի դիպվածով փրկվում է. «1930-ական թվականներին բոլշևիկները որոշում են ավերել եկեղեցին: Տարեց էրքեջցիները իրենց զավակներին ետ են պահում այդ պիղծ գործից: Միայն երկու կոմերիտականներ բարձրանում են շենքի կտուրը, պոկում են գմբեթը, բայց իրենք էլ ցած են ընկնում, մեկի թեւն է ջարդվում, մյուսի՝ ոտքը: Այլեւս չեն համարձակվում քանդել: Փառահեղ, սյունազարդ եկեղեցին դարձնում են ակումբ, հետագայում՝ կոլտնտեսության պահեստ: 1990 թ. Արցախի թեմի առաջնորդ Պարգեւ սրբազանը եկավ Շահումյան, նորից օծեց Էրքեջի եկեղեցին: Տեր Դանիելի թոռան թոռներից մեկը բարձրացավ նորակառույց գմբեթը, քաշեց զանգի լեզվակը: 60 տարվա լռությունից հետո զիլ ղողանջեց զանգը...»:

Դանիելյան Ա., Զանգը նորից կղողանջի, «Մռավի ղողանջներ», 1994, դ 2, 25 փետրվարի, էջ 2:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 88:

Եկեղեցին մինչև 1992 թ. բռնագաղթը կանգուն էր, սակայն խիստ քայքայված էր, պատերը՝ ճաքճքված: Նկատելի էին նախկինում կատարված մի շարք նորոգությունների հետքերը:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 87:

Ճարտարապետություն

Տակավին ԺԹ դարի վերջին կառույցը նկարագրվել է հետևյալ կերպ. «...եկեղեցին Սուրբ Սարգիս, հոյակապ, բարձրաշէն, կառուցեալ վեց սիւների վերայ (երկուսն միապաղաղ), երկարութիւնն 21 մետր 70 սանթիմ, լայնութիւն 14 մետր 60 սանթիմ»:

Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 250:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 87:

Ս. Էփրիկյանը շեշտել է նաև եկեղեցում առկա ձեռագրերի մասին. «...վեց սիւներով բարձրաշէն եկեղեցի մը. մէջը կան մի քանի յիշատակարաններ և հնագոյնն ունի 1450 թուականը»:

Էփրիկեան Ս., Պատկերազարդ բնաշխարհիկ բառարան, հ. Ա, Վենետիկ, 1903-905, էջ 834:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 88:

Եռանավ բազիլիկ է` կառուցված անմշակ և կիսամշակ քարով, կրաշաղախով: Սրբատաշ են միայն սյուները, կամարներն ու անկյունաքարերը: Երկթեք ծածկի տակ առնված տանիքը ներքուստ պահում են երեք զույգ սյուները: Միակ մուտքն արևմտյան ճակատից է: Ներքուստ որմերում առկա են ամբողջական կամ մասնատված (գործածված զուտ որպես շինանյութ) գեղաքանդակ, նաև արձանագիր մի քանի խաչքարեր:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 88:

Վիմագրեր

Ինչպես եկեղեցու որմերին, այնպես էլ ագուցված խաչքարերին առկա են ԺԳ-ԺԸ դարերին վերաբերող նվիրատվական բնույթի զանազան հակիրճ արձանագրություններ:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 88:

Քահանա

Դանիել Ղուկասյան Հարությունյանց (ծնվ. 1792 թ.). քահանա է ձեռնադրվել 1816 թ. մարտի 20-ին Ներքիշենի Սբ. Հովհաննես եկեղեցում: Ուսանել է Հովհաննես քահանա Տեր-Սարգսյանցի մոտ: Պաշտոնավարել է 1816 թ.-ից մինչև մահը: 1845 թ. ուներ 6 որդի: Վախճանվել է 1848 թ.:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 12, գ. 531-533:
Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 2298, թ. 1, 3:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 90:

1848 թ. մարտի 15-ին գյոււղի հասարակությունը դիմում է Ղարաբաղի վիճակավոր առաջնորդ Բաղդասար արքեպիսկոպոսին քահանա ձեռնադրել հանգուցյալ տեր Դանիելի որդուն` Կարապետին, որը ծնվել է 1817 թ. ապրիլի 4-ին, մկրտվել Էրքեջի Սբ. Սարգիս եկեղեցում Ղարաչինարի քահանա Գալուստ քահանայի ձեռքով, 1845-1847 թթ. ուսանել է Շուշիում` արքունի վարժարանի ուսուցիչ Հարություն քահանա Մելքոնյանի մոտ: Ձեռնադրման թույլտվությունը տրվում է 1848 թ. հունիսին:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 2298, թ. 1-2 և շրջ., 3, 4, 10-11:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 90:

Կարապետ Տեր-Դանիելյան Հարությունյանց (ծնվ. 1816 թ.). 1845-1847 թթ. ուսանել է հոր` տեր Դանիելի մոտ: Քահանա է ձեռնադրվել 1848 թ. հուլիսի 18-ին Շուշիի Ղազանչեցոց եկեղեցում և գյուղում պաշտոնավարել առնվազն մինչև 1874 թ.: 1874 թ. ուներ 4 որդի (Աբրահամ, Սահակ, Սողոմոն և Ատոմ) և 2 դուստր (Գուլիզար և Շահխանում):

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 12, գ. 538, 542; ֆ. 93, ց. 1, գ. 384, թ. 128: Տե՛ս նաև Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք Թ, էջ 210: «Արարատ», 1871, Ը, էջ 484: 1873, ԺԲ, էջ 486: Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք, հ. Բ, էջ 87:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 90:

Հովհաննես (Ավանես) Տեր-Դանիելյան Հարությունյանց (ծնվ. 1820 թ.). քահանայագործում էր 1874 թ.:

Ղահրամանյան Կ., Օջախի գիրք. հողը կանչում է, հ. Բ, Երևան, 2005, էջ 88: 1874 թ. դրությամբ ուներ 7 որդի (Սարգիս, Եփրեմ, Պետրոս, Սերգի, Թամազ, Թամիր և Հարություն):
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 90:

Առանց անունը նշելու՝ 1881 թ. թերևս այս քահանային է հանդիպել եկեղեցի այցելած Րաֆֆին «...հոժարությամբ բաց արավ եկեղեցու դռները, կարծելով, թե ես ուխտավոր եմ և շուտով ավետարանը և մի կոտրած խաչ դրեց սեղանի վրա, որ ես համբուրեմ և նրան փող տամ: Բայց երբ նկատեց, որ ես հիշատետրը դուրս հանեցի ծոցիցս և սկսեցի մատիտով մի քանի նկատողություններ անել նրա վրա, քահանան սարսափեց, կարծելով, թե ես մի պաշտոնական անձն եմ և սատանան գիտե, ինչ նպատակով եկել եմ նրա եկեղեցին «գրելու»: Իմ բոլոր ջանքը, համոզելու նրան, որ նա այսպիսի կասկածներ չունենա, իզուր անցավ: Նա ոչինչ չկամեցավ ինձ ցույց տալ: Մտածելով, որ կարող է մի անախորժություն պատահել, ես թողեցի ու դուրս եկա եկեղեցուց, բայց ամենևին չմեղադրելով ողորմելի քահանային»:

Րաֆֆի, Երկու ամիս Աղվանից և Սյունյաց աշխարհներում, Երկերի ժողովածու, հ. 8, Երևան, 1963, էջ 581:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 90-91:

Սարգիս Տեր-Հովակիմյան Տեր-Սարգսյանց (ծնվ. 1840 թ.). քահանա է ձեռնադրվել 1863 թ. մայիսի 30-ին (Մկրտիչ եպիսկոպոսի ձեռամբ): Որպես ծխատեր քահանա՝ հիշվում է 1863 թ.-ից առնվազն մինչև 1910 թ.: Ուներ 4 որդի՝ Սահակ, Հովհաննես, Առըստամ և Ալեքսանդր: ԺԹ դարավերջին նրա մոտ պահվում էր 6 ձեռագիր:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 18, գ. 764, թ. 260-261: Տե՛ս նաև ֆ. 56, ց. 1, գ. 11139, թ. 227 շրջ.; ֆ. 57, ց. 3, գ. 48, թ. 16-19: «Արարատ», 1888, ԺԲ, էջ 807:
Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 251: Տե՛ս նաև Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 8889, թ. 198:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 91:

Դանիել Տեր-Կարապետյան Տեր-Դանիելյանց (ծնվ. 1843 թ.). քահանա է ձեռնադրվել 1890 թ. նոյեմբերի 24-ին: Պաշտոնավարել է 1909-1910 թթ.:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 18, գ. 764, թ. 260-261: Տե՛ս նաև ֆ. 57, ց. 3, գ. 48, թ. 16-19; ֆ. 56, ց. 1, գ. 8889, թ. 199:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 91:

Ըստ ամենայնի` 1893 թ. Դանիել քահանա Հարությունյանցը, Հովակիմ Տեր-Սարգսյանցը և Կարապետ Տեր-Դանիելյանցն արդեն վախճանված էին:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 8889, թ. 199-200:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 91:

1912 թ. հովվում էր Սարգիս Տեր-Սարգսյանցը:

Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 56, ց. 1, գ. 11608, թ. 361 շրջ.:
Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 91:

Արձանագրություն, Հայերեն, Հիշատակագրություն 1712 թ․

Արձանագրություն. Սբ. Սարգիս եկեղեցու հյուսիսարևելյան ավանդատան բարավորին՝ 1 տող.

Թվ(ին) ՌՃԿԱ (1712) էր:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 86:

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 1987 թ․

Սբ. Սարգիս եկեղեցու հյուսիսայի ավանդատան բարավորը՝ 1712 թ. հիշատակագրությամբ

Տեսակը Գրչանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2018 թ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Հիշատակագրություն 1716 թ․

Արձանագրություն. Սբ. Սարգիս եկեղեցու մուտքի հյուսիսային անկյունին.

...[մէ յիշատակ, թվ(ի)ն] ՌՃԿԵ (1716):

Հրատ. Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 250: Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», 1899, գիրք Ե, էջ 335: Դիվան հայ վիմագրության, պրակ V, էջ 249: Ղահրամանյան Կ., Հյուսիսային Արցախ, գիրք Ա, էջ 80: Նույնի` Օջախի գիրք, հ. Ա, էջ 81:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 86:

Արձանագրություն, Հայերեն, Հիշատակագրություն

Արձանագրություն. Սբ. Սարգիս եկեղեցու խորանի հյուսիսային կողմի որմնասյան արևմտահայաց երեսին.

Պարխի որ|դի տ(է)ր Ա|ռաք|ել, Մօսիսի | որդի:

Զույգ փակագրերին՝ Ք(րիստո)սի ծառա Աւէտիս: | Ք(րիստո)սի ծառա Մխիթար:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 90:

Տեսակը Գրչանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Արձանագրություն, Հայերեն, Հիշատակագրություն

Արձանագրություն. Սբ. Սարգիս եկեղեցու հարավային ավանդատան մուտքի հյուսիսային անկյունաքարին՝ 2 տող.

Էվազի որդի | տ(է)ր Օվանէս:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 90:

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2018 թ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Հիշատակագրություն

Արձանագրություն. Սբ. Սարգիս եկեղեցու հարավային ավանդատան որմին.

Տ(է)ր Յօս|էփին:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 90:

Արձանագրություն, Հայերեն, Հիշատակագրություն

Արձանագրություն. Սբ. Սարգիս եկեղեցու հյուսիսային որմնասյան վրա՝ 2 տող.

Ք(րիստոս)ի ծ(ա)ռ(ա) | Ալիքսան:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 90:

Տեսակը Գրչանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2018 թ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Հիշատակագրություն

Արձանագրություն. Սբ. Սարգիս եկեղեցու խորանի մոտ՝ արևմտահայաց պատին՝ 4 կարճ տող.

Սար|քի|սի | որդի:

Հրատ. Ղահրամանյան Կ., Հյուսիսային Արցախ, գիրք Ա, էջ 80: Նույնի՝ Օջախի գիրք, հ. Ա, էջ 81:

Ծանոթ. ունի փակագիր:

Տարընթերցում. հրատարակչի մոտ որդի բառի փոխարեն` ՌԴ (1555):

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 90:

Արձանագրություն, Հայերեն, Հիշատակագրություն

Արձանագրություն. Սբ. Սարգիս եկեղեցու մուտքի հարավային նիստին.

Առ Ք(րիստո)սի ծ(ա)ռ(ա) Ավետ:

Հրատ. Ղահրամանյան Կ., Հյուսիսային Արցախ, գիրք Ա, էջ 80: Նույնի՝ Օջախի գիրք, հ. Ա, էջ 81:

Սամվել Կարապետյան, Հայաստանի պատմություն, Մռավականք, հ. Դ, Երևան, 2019, էջ 90:

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 1987 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1984 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1984 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը մանրամաս
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1984 թ․

Ուղղությունը ⇖ Հյուսիս-արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 1987 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1984 թ․

Ուղղությունը ⇙ Հարավ-արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 1987 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1984 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1984 թ․

Հեղինակը Արտակ Ղուլյան

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը մանրամաս
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1984 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1989 թ․

Տեսակը Չափագրություն
Հեղինակը Կիմ Ղահրամանյան

Սբ. Սարգիս եկեղեցու կտրվածքը դեպի հյուսիս

Տեսակը Չափագրություն
Հեղինակը Կիմ Ղահրամանյան

Սբ. Սարգիս եկեղեցու կտրվածքը դեպի արևելք

Տեսակը Չափագրություն
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 1987 թ․

Սբ. Սարգիս եկեղեցու հատակագիծը