Մելիքական ապարանք :: ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Մելիքական ապարանք

ԼՂՀ / Մարտակերտ / Քաղաքատեղ

Տեղադրություն

Ապարանքի ավերակները գտնվում են ԼՂՀ Մարտակերտի շրջանի Մաղավուզ գյուղից մոտ 2 կմ արևմուտք, Թարթառ գետի աջ ափի բարձրադիր անտառալանջերին սփռված Քաղաքատեղ կամ Մայրաքաղաք անունով հայտնի միջնադարյան բերդավանի կենտրոնական մասում:

Ս. Ջալալեանց, Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մասն Ա, Տփխիս, 1842, էջ 177, Մ. Բարխուտարեանց, Արցախ, Բագու, 1895, էջ 222-224: Րաֆֆի, Երկերի ժողովածու, հատոր 9 (Երկու ամիս Աղվանից և Սյունյաց աշխարհներում, Խամսայի մելիքություններ), Երևան, 1987, էջ 281, 426, Լեո, «Իմ հիշատակարանը», ԵԺ, հտ. 8, էջ 117, նույնի՝ Հայոց պատմություն, հտ. 3, գիրք Բ, էջ 26-27: Բերդավանի հուշարձանները 1983 թ. չափագրել և առանձին հոդվածով ներկայացրել ենք Ռ. Աբգարյանի հետ (տե՛ս Ա. Ղուլյան, Ռ. Աբգարյան, Արցախի Քաղաքատեղ բերդավանը, «ՊԲՀ», 1988, 1, էջ 147-162): Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 73:

Պատմություն

1724 թ. հիշված «Քաղաքայ տեղի բերթը» Քաղաքատեղի բերդաձև-ամրոցակերպ ապարանքն է և 17-րդ դարի մելիքական տուն-դղյակի մնացորդների վրա վերակառուցվել-լրացվել է 18-րդ դարի 20-ական թվականներին՝ սղնախական ազատամարտերի վերոհիշյալ հերոսներ Մելիք-Եգանի, Աբրահամ Սպարապետի, Մելիք-Թամրազի և այլոց ժամանակակից ու ոչ պակաս նշանավոր զինակից «Չարապերթու երկրի» Մելիք-Եսայու (աղբյուրներում նաև՝ «Եսայի ուզբաշի») օրոք (մահ. 1728 թ.) , որպես ազգային անկախության պայքարում համախոհ Ջրաբերդ-Գյուլիստան միացյալ գավառի ու պաշտպանական համակարգի կարևոր ռազմավարական հենակետ՝ կապված այդ պայքարի մյուս օջախների՝ Ջրաբերդի, Գյուլիստան բերդի, Երիցմանկանց ու Եղիշե առաքյալի վանք-ամրոցների, Հոռեկավանի ապարանք-ամրոցի և այլ սղնախ-ամրությունների հետ:

Армяно-русские отношения, т. II, ч. II, с. 87. Մ. Բարխուտարեանց, Արցախ, Բագու, 1895, էջ 430, 442, Լեո, հտ. 3, գիրք Բ, Երևան, 1973, էջ 169, Армяно-русские отношения, т. II, ч. I, с. 383,385, т. II, ч. II, Историческое введение, с. LXI, с. 63, 187-188, 251, ևն: (Այս Եսայուն չպետք է շփոթել ո՛չ նույն աղբյուրներում հաճախակի հիշվող գյուլիստանցի Եսայի յուզբաշու հետ, որը Աբրահամ Սպարապետի եղբայրն էր, ո՛չ էլ Դիզակի Մելիք-Եգանյան Մելիք-Եսայու հետ, որն ապրել ու գործել է ավելի ուշ): Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 75, 79:

1783 թ․

Իսկ դարակեսից հետո ապարանքը Մելիք-Ադամի նստոց-դղյակներից մեկն էր: Հատկանշական է, որ 1783 թ. հուլիսի 5-ին, նրա մահվան առթիվ այստեղ հավաքված հայ մելիքներն ու հոգևորականները Ռուսաց արքունիքին ուղղված հերթական նամակն են գրել, ծրարելով նաև հանգուցյալ մելիքի վերջին պատգամը. «Մի թողեք, որ այս վայրերի տեր հայ ժողովուրդը հույսը կորցնի...»:

Ուլուբաբյան Բ. Ա., Ոսկե շղթա, Երևան, 1979, էջ 304: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 79:

Ճարտարապետություն

Ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ ապարանքը, ինչպես նկատել են Մ. Բարխուդարյանցն ու Րաֆֆին, կառուցվել է հնի ավերակների վրա և բաղկացած է սկզբնական՝ քարաշեն ծածկերով մասից և դրան կցված փայտածածկ սենյակներից: Ընդ որում, համակառույցի հարավ-արևմտյան անկյան թաղածածկ-խորշավոր դահլիճը՝ իր ձորահայաց երեք լայն պատուհաններով, խիստ հարազատ է հանդիպակաց հեռավոր լեռնալանջին կառուցված Երիցմանկանց վանքի կաթողիկոսական վեհարանի դահլիճի ձևերին (17-րդ դ.), իսկ ապարանքի հարթածածկ սենյակները ակնհայտորեն հիշեցնում են Ջրաբերդ և Գյուլիստան ամրոցների միջնաբերդի ապարանքների սենյակները (17-18-րդ դ. սկիզբ) և բոլորովին նման չեն դարավերջին բնորոշ գլխատնավոր, քարաշեն ծածկերով ապարանքների դահլիճներին:

Մ. Բարխուտարեանց, Արցախ, Բագու, 1895, էջ 224: Րաֆֆի, Երկերի ժողովածու, հատոր 9 (Երկու ամիս Աղվանից և Սյունյաց աշխարհներում, Խամսայի մելիքություններ), Երևան, 1987, էջ 426: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 75:

Ապարանքը կառուցված է ժայռոտ լանջերով ձորակի լայնքով դրված ու կիսակլոր բուրգեր ունեցող բարձր (4-8 մ) հենապատնեշով ստեղծված արհեստական դարավանդի վրա, (հատակագծում արտաքուստ՝ 23,3 x 36,5 մ), ինչի շնորհիվ շրջակայքի նկատմամբ իշխող դիրք ունի և պաշտպանված է բոլոր կողմերից. համեմատաբար մատչելի հյուսիս-արևելյան ուղղությամբ աննկատ է մնում մոտ 10 մ հեռավորությամբ կառուցված պարսպի շնորհիվ, իսկ բերդավանի գրեթե բոլոր կետերից տեսանելի է միայն ձորահայաց բարձր ճակատը:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 79:

Համակառույցի հիմնական հորինվածքը ստեղծված է 18-րդ դարին վերագրվող տասը գրեթե միատեսակ սենյակներով ու դրանցով կազմված ներքին բակով (9,0 x 17,0 մ): Սենյակներից արևելյան չորսը միաչափ են (ներքուստ՝ 4,0 x 7,0 մ), հպված լանջին և ազատ լայնական ճակատներում մեկական մուտք ու լայն պատուհան ունեն բակից (հյուսիսայինի պատուհանը նեղլիկ է ու բացվում է դեպի դուրս): Ներսում, բարձրության կեսի չափով, ծածկի մնացորդներ և հող է լցվել, իսկ պատերը պահպանվել են մինչև ծածկին անցնող սահմանը և ունեն հարթածածկ որմնախորշեր, եզրային երկու սենյակները՝ նաև բուխարիներ: Այս սենյակների դիմաց, արևմտյան դարավանդեզրին կան երկայնական պատերով բակ ուղղված ևս չորս միաշարք սենյակներ, որոնցից պահպանվել է միայն բակահայաց ընդհանուր պատը՝ մուտքերով, որմնախորշերով ու լայնական պատերի մնացորդներով, իսկ ձորահայաց ճակատամասը փլվել է դարավանդի բրգավոր հենապատնեշի հետ: Սրանցից միջին երկուսը մի չափի են (4,05 x 5,1 մ), եզրայինները՝ մի (4,05 x 7,05 մ), որոնք նույնպես զույգ խորշերով բուխարիներ ունեն լայնական եզրապատերում: Վերջիններիս կարճ կողմով կից երկու՝ դարձյալ միաչափ սենյակներով (3,9 x 5,5 մ) ընդհանրանում է ներքին բակը, որի հարավային և հյուսիսային կողմերում առաջացած միջանցքաձև նախամուտքերը ավարտվում են ապարանքի արտաքին դարպասներով: Պահպանվել են այս նախամուտքերի երկրորդ հարկի կամ վերդարպասյա աշտարակների պատերի ստորին մասերը, ընդ որում, դրանցից հյուսիսայինը լայն պատուհան ունի կամարակապ դարպասից վեր, իսկ հարավայինում նկատելի են որմնախորշերի հետքեր:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 79:

Նախամուտքերն ու բոլոր սենյակները եղել են փայտածածկ. գերանների հենախորշերը դեռևս մնում են նախամուտքերի երկայնական, իսկ սենյակների՝ լայնական պատերում: Ուշագրավ է, որ սենյակների առաստաղը ներքուստ շեշտելու և լանջավոր տանիքներ ստանալու նպատակով ծածկվել են ոչ թե ավելի հեշտ իրականացվող լայնական գերաններով, այլ՝ երկայնական, որոնք երկուսն են եղել ու տեղադրվել են զուգահեռ պատերից փոքր-ինչ բարձր:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 79:

Հորինվածքային միասնականությամբ հանդերձ, համակառույցի այս հատվածում նախամուտքերի արևմտակողմյան երկու և ձորահայաց չորս սենյակները ներքին հարդարանքով ավելի վայելուչ են ու հանդիսավոր, քան լանջամերձ չորսը. պատերը հագեցած են համաչափ դասավորված ու լայն որմնախորշերով և, ըստ ամենայնի, նաև լայն պատուհաններ են ունեցել ձորահայաց ճակատի ողջ երկայնքով: Հաշվի առնելով գերանաշեն ծածկերի կիրառությունն այստեղ, ինչպես նաև դրանց ակնհայտ հարազատությունը գեղջկական բնակարանների հետ, կարելի է ենթադրել, որ վերդարպասյա աշտարակները բակից ունեցել են փայտաշեն սանդուղքներ, իսկ դարավանդեզրի սենյակները՝ բարձակային, գերանակապ ու սյունազարդ պատշգամբ՝ ձորահայաց ճակատում:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 79:

Ապարանքի 17-րդ դարի նախնական հորինվածքից մնացած շինությունների խումբը ներկայացվածի շարունակությունն է կազմում հարավից և հատակագծային անկանոնությամբ ու շինվածքային անհամապատասխանությամբ առանձնանում է: Այս խումբը բաղկացած է կրկնախորք նախասենյակից և դրան կից երկու փոքր, քառակուսի հիմքով ու նույնաչափ գետնահարկով խցերից (2,1 x 2,1 մ), գրեթե քառակուսի հատակագծով երկու սենյակից (5,8 x 6,2 մ և 5,0 x 6,0 մ) և խորշաձև բաժանմունքով դահլիճից (3,7 x 7,45 մ): Սրանք մուտքերով կապված են բակի արևելյան անկյունամասից մինչև արտաքին մուտքը ձգվող միջանցքին և պարփակված են ժայռազանգվածի եզրագծին հարմարեցված խուլ պարսպապատերով: Դատելով նախասենյակի գոցվող թաղերի մնացորդներից՝ այն ևս հիմքում քառակուսի է եղել, իսկ նույնատիպ ծածկը պահպանած զույգ խցերի գետնահարկի ժայռափոր գաղտնուղու կամարակապ մուտքը բացվում է ձորակի հատակի մոտ, բուրգերից մեկի կողքով: Մյուս երկու սենյակները, որոնք ըստ պահպանված խուլ պատերի հավանաբար երդիկավոր ծածկեր են ունեցել, հիշեցնում են մելիքական ապարանքների զույգ գլխատները, սակայն չունեն դրանց վայելչությունն ու կառուցման խնամքը:

Այս շրջանին պետք է վերագրել նաև ապարանքի արևելյան մուտքի դիմաց պահպանված ձիանոց-ախոռի երկար շենքը (4,1 x 23,9 մ)՝ տասնութ կամարակապ խորշ-մսուրներով, կից խցով և հարակից սենյակով: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 79, 81:

Այստեղ առավել ուշագրավը դարավանդեզրի հարավային բուրգին կից խորշաձև բաժանմունքով թաղածածկ դահլիճն է՝ ճակատապատի երեք լայն (1 մ) պատուհաններով, որոնցից երկուսի դիմաց նույնաչափ կամարակապ խորշեր կան, իսկ երրորդի՝ եզրայինի դիմաց դահլիճի մուտքն է: Պահպանվել են խորշաձև մասի թաղի մնացորդները և պատուհանների միջնապատերը՝ մինչև կամարավարտների հիմքը, իսկ երկայնական պատի վերնամասի առաջացող զանգվածեղությունը հուշում է, որ բուն դահլիճի ծածկը ևս թաղակապ է եղել: Հատկանշական է, որ ձորահայաց սենյակաշարից պահպանվել է միայն այս դահլիճի ճակատապատը: Եվ սա՝ այն պատճառով, որ 17-րդ դարին պատկանող դահլիճի ստորին հենապատը մյուսներից ցածր է և 18-րդ դարում վերակառուցվելիս հավելված երկրորդ հենապարսպի շնորհիվ առավել կայունություն է ստացել:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 81:

Հին ու նոր կառուցամասերի դիտարկումից պարզվում է նաև, որ հնավանդ ապարանքից մնացած շինություններին 18-րդ դարի սկզբում ավելացված ներփակ բակով գերանածածկ սենյակները համակառույցի բնակելի մասն են կազմել, իսկ մելիքական ընդունարան-դահլիճը մնացել է հինը՝ խորշաձև մասով (գահախորշով) թաղածածկ դահլիճը, հանդիսավոր՝ լայն ու կամարավարտ բացվածքներով ուղղված դեպի բերդավան ու Թարթառի գեղատեսիլ ձորը, դեպի այդ ձորի հեռավոր անտառալանջերին բազմած Երիցմանկանց վանքը:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 81:

Ժայռոտ ու դժվարամատչելի ձորալանջին կառուցված ապարանքի ճարտարապետության մեջ պաշտպանական խնդիրները առաջնահերթ կարևորություն են ստացել: Համեմատաբար ոչ մեծ ներքին տարածքի ողջ պարագծով կառուցված սենյակները լրացուցիչ ամրություն են հաղորդում բարձր պարսպապատերին, իսկ վերդարպասյա աշտարակ-պահակատներով բակի հետ կապված պարսպակից տանիքները նախատեսված են պաշտպանական գործողություններ վարելու համար: Ապարանքի ընդգծված ամրոցակերպությունը և, հատկապես, բերդերին բնորոշ քողարկված գետնուղու առկայությունը վկայում են, որ այն իրոք «Քաղաքատեղի բերդն» է, այլ խոսքով՝ բերդավանի միջնաբերդ-դղյակը:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 81:

Ապարանքը յուրահատուկ է նաև իր կառուցելակերպով: Մեծ թեքությամբ լանջին բրգավոր հենապատնեշի և դրանով ստեղծված դարավանդի կայունությունն ապահովելու համար ձորեզրի սենյակների լայնական պատերը շարունակվում են դարավանդի ողջ խորությամբ, իսկ որմնահեցի դեր կատարող բուրգերն ու պատնեշը դեպի ներս թեքություն ունեն: Ապարանքի պատերը դրված են ժայռային հիմքի վրա և շարված են անկանոն ու մանր տեղական որձաքարից, առատ կրաշաղախի կիրառությամբ: Հին մասի պատերի հաստությունը 0,9 մ է, իսկ մյուսներինը՝ 0,8 մ: Բակի պարագծով, որմնախորշերի ու մուտքերի վերին եզրի բարձրությամբ պատերում կան փայտե գոտիներ (փայտե բարավորահեծաններ են ունեցել նոր մասի որմնախորշերը):

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 81:

Նկարագրություն

Քաղաքատեղի դղյակ-ապարանքն իր երկու շինարարական շերտերով, յուրահատուկ հատակագծային ու ծավալատարածական հորինվածքներով և կառուցելակերպով դարաշրջանին խիստ բնորոշ պալատական ու ամրաշինական կառույցների համադրությամբ ստեղծված ու մեզ հասած եզակի հուշարձան է, և, էապես տարբերվելով ամբողջովին քարաշեն մելիքական տներից, կարևոր դեր ունի ուշ միջնադարյան նույնաբնույթ համակառույցների ուսումնասիրության գործում:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 81:

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արտակ Ղուլյան
Աղբյուրը Գծագիր

Տեսակը Վերակազմություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արտակ Ղուլյան
Աղբյուրը Գծագիր