Մելիքական ապարանք :: ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Մելիքական ապարանք 18 դ․

ԼՂՀ / Շուշի / Շուշի

Տեղադրություն

Երկրորդ ապարանքի ավերակները գտնվում են քաղաքի հարավ-արևելյան ձորափնյա դարավանդահարթակի վրա, նախորդից մոտ 250 մ դեպի հարավ-արևելք:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 101:

Պատմություն
18 դ․

Ապարանքի կառուցման ստույգ ժամանակը հայտնի չէ, սակայն ճարտարապետական հորինվածքն ու շինելակերպը ակնհայտորեն վկայում են, որ այն 18-րդ դարի կառույց է, իսկ շեշտված ամրոցակերպությունը հուշում, որ, որպես ինքնուրույն պաշտպանական համակառույց, գոյություն է ունեցել դարի կեսից առաջ՝ նախքան քաղաքի բերդապարիսպների վերաշինությունը:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 101:

Շուշիի դժվարամատչելի սարահարթը մի բնական ամրություն էր Վարանդայի մելիքների տիրույթում և դարասկզբում այստեղ հիմնավորված Ավան Սպարապետի կառուցումներով արդեն դարձել էր գավառի կարևոր ռազմական հենակետերից մեկը սղնախական ազատամարտերի ընթացքում: Չնայած մելիքության կենտրոնն ու հիմնական ամրոցը Ավետարանոց բերդավանն էր, որտեղ նույն շրջանում Մելիք-Շահնազարյաններն իրենց ապարանքներն էին կառուցել, այնուամենայնիվ, պետք է ենթադրել, որ Շուշին ևս անմասն չի մնացել այս տոհմի մելիքների լայնածավալ շինարարական ձեռնարկումներից: Այս առթիվ ուշագրավ է իր բնույթով հազվագյուտ պատմական այն վկայագիրը, ըստ որի Մելիք-Շահնազարի որդի Մելիք-Ջումշուդը, ի շարս պատկառելի կայքի ու գույքի, 1780-ական թվականներին որպես հայրական ժառանգություն ստացել է նաև «երկու քարաշեն տուն Շուշիում»: Ընդ որում, տների քարաշեն լինելու հանգամանքի շեշտումը գույքացուցակում վկայում է, որ խոսքն այստեղ ընդհանրական հորինվածքով մեզ արդեն ծանոթ քարաշեն ապարանք-ամրոցների մասին է, իսկ ապարանքի հորինվածքի ու չափերի ակնհայտ մերձավորությունը նույն դարի մելիքական տների հետ կասկած չի թողնում, որ հենց դա է հիշյալ երկու քարաշեն տուն-ապարանքներից մեկը:

Լեո, Հայոց պատմություն, հտ. 3, գիրք Բ, Երևան, 1973, էջ 24, նույնի՝ Խոջայական կապիտալ, Երևան, 1934, էջ 169: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 101, 103:

Ըստ այսմ, ապարանքի կառուցման ամենահավանական ժամանակահատվածը պետք է համարել 18-րդ դարի երկրորդ քառորդը, նկատի առնելով, որ դարի կեսերից հետո հազիվ թե իմաստ ունենար բերդապարիսպների շնորհիվ անմատչելի դարձած Շուշիում նման ամրոցակերպ ապարանք կառուցելը: Ասվածի լավագույն ապացույցը Մելիք-Շահնազարյանների մյուս ապարանքն է՝ Մ. Սարգսյանի հիշատակած «Մելիքին տները», որը, ըստ քաղաքի հիշյալ հատակագծերում ցույց տրված ուրվագծի և ըստ ճարտ. Ա. Դավթյանի վերջերս հայտնաբերած հիմնապատերի, չնայած դարձյալ ուղղանկյուն է՝ ներքին բակով, այնուամենայնիվ զերծ է ամրոց-ապարանքներին բնորոշ անկյունային բուրգերից: Ակնհայտ է նաև, որ «Մելիքին տներ» կոչված ապարանքը Մելիք-Ջումշուդի հայրական ժառանգության գույքացուցակի վերոհիշյալ «երկու քարաշեն» տներից երկրորդն է և կառուցվել է 18-րդ դարի երկրորդ կեսում՝ պարսպապատված ու ամրացված Շուշիում՝ կրելով դարավերջի ճարտարապետական նոր ուղղության՝ քաղաքային բնակարանաշինության ազդեցությունը:

Саркисян М., Из истории градостроительства Шуши, Ереван, 1996, с. 9-11. Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 103:

Պետք է նշել նաև, որ այս և հետագա շրջանում ամբողջովին հայաշեն ու հայահոծ բնակչությամբ Շուշի բերդաքաղաքում մելիքական ապարանքների առկայությունը միանգամայն բնական երևույթ էր, քանզի այստեղ բռնությամբ ու դավադրաբար հաստատված խանական իշխանությունը օտարամուտ ու ժամանակավոր կազմավորում էր դիտվում, որի ոչնչացումը դարձել էր դարավերջի հայ մելիքների ազատագրական պայքարի կարևորագույն խնդիրը:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 103:

Ճարտարապետություն

Ապարանքի հատակագիծը արտաքին եզրաձևով գրեթե կրկնում է նախորդին. պարսպապատերով կազմված ուղղանկյուն է՝ չորս անկյունային, բոլորաձև, սնամեջ բուրգերով և միակ՝ հյուսիսային մուտքի առջև ունի պարսպից դուրս շեշտված ուղղանկյուն թաղածածկ սենյակ, որի արևմտյան պատի պարսպակից եզրում արտաքին մուտքի բացվածքն է, հյուսիսայինում՝ բուխարին՝ զույգ որմնախորշերով:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 103:

Ներքուստ պարսպակից շինություններով կառուցապատված են ապարանքի ներքին բակի արևելյան և արևմտյան կողմերը: Առավել ամբողջական է պահպանվել արևմտյան թևը: Վերջինս բաղկացած է պարսպի ողջ երկարությունը բռնող երեք բաժանմունքներից, որոնցից կենտրոնականը ամբողջ ճակատով երեսբաց է, իսկ եզրայինները՝ այստեղից բացվող մուտքերով, գրեթե միաչափ, ուղղանկյուն հատակագծով, թաղակապ ծածկերով և երկուական լայն, բակահայաց պատուհաններով դահլիճներ են՝ անկյունային մուտքով կապված բուրգերի հետ:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 103:

Բակի հյուսիս-արևելյան անկյունում, բուրգին կից պահպանվել է ևս մեկ նմանատիպ թաղածածկ դահլիճ, որի ճակատամասի կեսից ավելին բռնում է երկարությամբ մինչև ապարանքի մուտքը ձգված մեկ այլ թաղածածկ սենյակ: Բրգակից առաջին դահլիճի երկու կամարակապ որմնախորշերի շարքը, հավասար քայլով դասավորված ևս հինգ խորշով, շարունակվում է արևելյան պարսպապատի երկարությամբ՝ վկայելով, որ այստեղ ևս շինություններ են եղել: Ընդ որում, ակնհայտ է, որ հարավային կողմում նույնպես եղել է բրգակից դահլիճ, իսկ երկուսի միջև առաջացած կենտրոնական մասը ճակատաբաց է եղել: Այդ են վկայում պահպանված դահլիճի՝ սրան կից կանգուն պատեզրն ու հարավային մուտքը, ինչպես նաև նմանակերպ եռադահլիճ հորինվածքի առկայությունը հանդիպակաց շինությունների շարքում:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 103:

Ուշագրավ է, որ այստեղ ևս, ինչպես նույնատիպ սենյակաշարեր ունեցող Հոռեկավանի երկրորդ և Մոխրաթաղի ապարանքներում, կենտրոնական երեսբաց դահլիճի ծածկից ոչ մի հետք չի մնացել, մինչդեռ եզրայինների թաղածածկը որոշակի է: Ուստի ենթադրվում է, որ դրանք փայտաշեն ծածկ են ունեցել՝ ճակատային կողմում հենված նույնպես փայտե սյուների վրա (ճակատային խորքի պատում որմնախորշերի առկայությունը բացառում է դրանց ամբողջովին բաց լինելը):

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 103:

Ապարանքում աչքի է ընկնում հյուսիս-արևելյան դահլիճի առջևից կցված սենյակը՝ պատերի ողջ ներքին մակերեսը զբաղեցնող տարբեր չափի որմնախորշերով, բուխարիով և բակահայաց երկու լայն ու կամարակապ բացվածքներով: Համակառույցի ընդհանուր հատակագծային հորինվածքից ելնելով՝ կարելի է ենթադրել, որ այս սենյակը ևս կրկնվել է բակի հարավային կողմում, մյուսների հետ համաչափորեն ընդգրկելով բակը:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 103:

Ապարանքի պարիսպները, պատերն ու բուրգերը պահպանվել են 3-5 մ բարձրությամբ, թաղածածկերը մասամբ փլված են: Պարիսպները 1,2 մ հաստություն ունեն, սենյակների պատերը՝ 0,8-1,0 մ և կառուցված են կոպտատաշ որձաքարով. շարվածքի անկյունամասերում ու կամարներում քարերը փոքր-ինչ հղկված են: Սրբատաշով ու կառուցման խնամքով առանձնանում է ապարանքի մուտքը. միակտոր քարից տաշված խոշորաչափ բարավորաքարը (2,4 x 0,7 x 0,45 մ) դրված է 2,1 մ բարձրությամբ, դարձյալ միակտոր եզրաելուստների վրա և առնված է կիսաշրջանագծային կամարի մեջ:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 103, 105:

Նկարագրություն

Շուշիի մելիքական ապարանքները պատկերավորում են հայոց բերդաքաղաքի սկզբնավորման շրջանի պատմությունը, վերահաստատում են ամրոցակերպ մելիքական տների կառուցման տարածուն ավանդույթը ուշ միջնադարի արցախահայոց միջավայրում և իրենց հորինվածքային ձևերով հարստացնում են բնագավառի մասին առկա պատկերացումները:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 105:

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արտակ Ղուլյան
Աղբյուրը Գծագիր

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արտակ Ղուլյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ