Մելիք-Հաթամյանների Մելիքական ապարանք :: ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Մելիք-Հաթամյանների Մելիքական ապարանք

ԼՂՀ / Մարտակերտ / Մոխրաթաղ

Տեղադրություն

Ապարանքի ավերակները գտնվում են ԼՂՀ Մարտակերտի շրջանի Մոխրաթաղ գյուղից 3-4 կմ արևմուտք, լեռնային գետակի ձախ ափի անտառապատ ձորալանջին սփռված Հին Մոխրաթաղ գյուղատեղիի արևմտյան կողմում:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 63:

Պատմություն

Մելիքանիստ բնակավայրի ամենախոսուն պատմական վկան, ինչ խոսք, մելիքական ապարանքն է՝ կառուցված մեղմ թեքությամբ արևելահայաց անտառալանջի ձորամերձ հարթության վրա: Ապարանքի ավերակները անցյալ դարավերջին նկարագրել են Հայկունին, Մ. Բարխուդարյանցը, Րաֆֆին, Լեոն և այլոք: Մ. Բարխուդարյանցը և Հայկունին նաև վերծանել ու հրատարակել են արձանագրությունները:

«Մեղու Հայաստանի», 1885, N 70, էջ 2, Մ. Բարխուտարեանց, Արցախ, Բագում, 1895, էջ 217-218: Րաֆֆի, Երկերի ժողովածու, հատոր 9 (Երկու ամիս Աղվանից և Սյունյաց աշխարհներում, Խամսայի մելիքություններ), Երևան, 1987, էջ 282, Լեո, Երկերի ժողովածու, հատոր 8 (Ուխտավորի հիշատակարանը, Իմ հիշատակարանը), Երևան, 1985, էջ 108-109, նույնի՝ հտ. 3, գիրք Բ, էջ 26-27, տե՛ս նաև՝ Ս. Ջալալեանց, Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մասն Ա, Տփխիս, 1842, էջ 180, Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа, вып. XIII, Тифлис, 1892, с. 49: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 63:

18 դ․

Ապարանքը կառուցել է Մելիք-Ադամը՝ աղբյուրներում հաճախ նաև Մելիք-Հաթամ անունով հիշվող Ջրաբերդ գավառի մեծանուն տերը, որը, ժամանակակցի վկայությամբ, Արցախի մելիքներից «... էր առաջինն, այր խոհեմ, քաջ ի պատերազմի և ինքնագլուխ իշխան»: Մելիք-Իսրայելի որդի Մելիք-Ադամը դարասկզբին հայտնի Մելիք-Եսայու և Շուշվա Փանահ խանից դավադրաբար սպանված Մելիք-Ալահղուլի Սուլթանի (1728-1756 թթ.) կրտսեր եղբայրն էր, Արցախի միասնականության, ինքնիշխանության և ազատագրության պայքարի առաջամարտիկը 18-րդ դարի երկրորդ կեսին (1756-1783 թթ.), Գյուլիստանի Մելիք-Հովսեփի դաշնակիցը իր բոլոր ձեռնարկումներում: Հատկանշական է, որ, ինչպես վկայում է նաև արձանագրությունը, ապարանքը կառուցվել է խիստ տագնապալի ժամանակներում («բազում ժամանակ է յոյժ տաքնապի շինեալ զտունս»), այն տարիներին, երբ Մելիք-Ադամը հիշյալ Մելիք-Հովսեփի հետ 1767 թ. հայրենի տիրույթներն է վերադառնում Գանձակի մոտերքում անցկացրած կարճատև տարագրությունից հետո և, առերես հաշտվելով Շուշվա Իբրահիմ խանի հետ, շարունակում եռանդուն մասնակցությունը Արցախի ազատագրության գործի կազմակերպմանը: 1771 թ. կառուցված դղյակաձև ապարանքը այդ անընդմեջ պայքարի նոր հենակետ-ամրոցներից մեկն էր և, միաժամանակ, Շուշվա խաների սադրանքներից մասնատված ու «յոյժ տագնապի» ժամանակներ ապրող երկրամասի բնակչության ապահով պատսպարաններից՝ գավառի մյուս պաշտպանական կետերի՝ Ջրաբերդի, Քաղաքատեղ բերդավանի և վանք-ամրոցների հետ մեկտեղ:

Մ. Բարխուտարեանց, Պատմութիւն Աղուանից, հատոր Բ, Թիֆլիս, 1907, էջ 103, Լեո, Հայոց պատմություն, հատոր 3, գիրք Բ, Երևան, 1973, էջ 306, 313: Րաֆֆի, Երկերի ժողովածու, հատոր 9 (Երկու ամիս Աղվանից և Սյունյաց աշխարհներում, Խամսայի մելիքություններ), Երևան, 1987, էջ 442, 457: «Դիվան հայոց պատմության», գիրք Ա, Ղուկաս Կարնեցի, էջ 376-377, Լեո, հատոր 3, գիրք Բ, Երևան, 1973, էջ 343, հմմտ. Армяно-русские отношения, т. IV, с. 222-227, 230-231, 248: Մ. Բարխուդարյանցը, անծանոթ լինելով այս աղբյուրներին, Մելիք-Ադամի իշխանության տարիները դնում է 1760-1781 թթ. միջև (տե՛ս նրա «Պատմության» էջ 101, 116-117): «Հայ ժողովրդի պատմություն», հատոր 4, Երևան, 1972, էջ 221: А. Р. Иоаннисян, Иосиф Эмин, Åðåâàí, 1989, с. 177: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 65:

1805 թ․

Այս առումով հետաքրքիր է, որ, ըստ ռուսական ռազմական աղբյուրների, 1805 թ. ամռանը ապարանք-ամրոցը պատսպարել է Պարսից մեծաթիվ բանակից հետապնդվող գնդապետ Կարյագինի զորաջոկատին: Իսկ այստեղից զեկուցագիրը իշխան Ցիցիանովին՝ «Այժմ ես միանգամայն անվտանգ եմ հարձակումներից», վկայում է, որ «քարաշեն դղյակի» պարիսպներն ու մյուս շինությունները այդ ժամանակ դեռևս ամբողջական էին ու կանգուն:

1805 թ. ռուս-պարսկական պատերազմի տարեգիրը հաղորդում է, որ Ասկերանի մերձակայքում գնդապետ Կարյագինի զորաջոկատը քաջաբար դիմադրելով Պարսից թագաժառանգ Աբբաս-Միրզայի 30 հազարանոց բանակին, կուսապատցի Մելիք-Վանու առաջնորդությամբ նախ ամրացել է «Շահբուլաղի դղյակում», ապա՝ տեղանքին քաջածանոթ հայ մելիքի օգնությամբ գիշերային ռազմերթով նահանջել ու կորուստներից հետո, մոտ 350 հոգով մնացած ջոկատով պաշտպանվել «Մոխրաթաղի քարաշեն դղյակում»: (Մանրամասն տե՛ս Утверждение русского владычества на Кавказе, т. 1, под ред. генерал-майора Потто, Тифлис, 1901, с. 208-216.): Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 65:

Ճարտարապետություն

Մելիք-Ադամի ապարանքում մինչև անցյալ դարի կեսերը բնակվում էին մելիքական տոհմի ժառանգները , իսկ 1890-ական թթ. այն լքված կիսավեր էր , չնայած, ըստ մի եզակի չափագրության և տեղահանույթի, 1901 թ. համակառույցը դեռևս մեծ մասամբ կանգուն էր: Այժմ, թեկուզև խիստ ավերված, պահպանել է իր նախնական հորինվածքի ամբողջականությունը և մեզ հասած նմանօրինակ հուշարձաններից ամենախոշորն է : Հյուսիսից հարավ ձգված համակառույցը (արտաքուստ միջին չափերը՝ 36,0 x 51,0 մ) շրջապատված է պարիսպներով, որոնք չորս անկյուններում կիսագլանային բրգաձև ելուստներ ունեն, իսկ հատակագծում անկանոն շեղանկյուն են կազմում՝ երկայնական երկբեկյալ կողմերով: Ընդ որում, արևելյան պարսպապատի մուտքից հյուսիս նույն դարում կցվել է մի երկարավուն, եռամաս շինություն, որն իր ծավալով մի փոքր դուրս է շեշտված սկզբնական, բրգավոր հորինվածքից: Ապարանքի գլխավոր մուտքը հյուսիսային ճակատի ձախ եզրում է և դեպի բակ է բացվում բուրգին կից թաղածածկ սենյակի միջով: Հայկունու բնորոշմամբ այս «գեղեցիկ կամարակապ մեծ դուռը» հստակ երևում է Գորշկովի տեղահանույթի հետ պատկերված ապարանքի հեռանկարային տեսքում և ունի դարաշրջանի շքամուտքերին բնորոշ լուծում՝ մուտքային բացվածքի եզրաելուստներին հենված կիսաշրջանաձև բարավորաքարն ընդգրկող միաստիճան որմնակամարով: Բացի այս և երկրորդ՝ հարավային փոքր մուտքից, Գորշկովի պատկերած խիստ մոտավոր հատակագծում ցույց է տրված նաև մեկ այլ մուտք՝ հարավային կողմի նեղլիկ միջանցքի դիմաց: Այս հատվածում պարիսպն իրոք ընդհատվում է, սակայն, ըստ ամենայնի՝ հետագա ավերման հետևանքով:

Լեո, «Իմ հիշատակարանը», էջ 109: Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа, выпуск XIII, Тифлис, 1892, с. 49. Տեղահանույթը և չափագրությունը կատարել է ռուսական բանակի պահեստային գումարտակի պորուչիկ Գորշկովը, որը 1901 թ. գործուղվել է ճշտելու Կարյագինի լեգենդար զորաջոկատի 1805 թ. ռազմերթի հետ կապված վայրերը: (Տե՛ս Утверждение русского владычества на Кавказе, том I, Тифлис, 1901, с. 202, 214): Ապարանքի չափագրությունները հրատարակել է նաև Ն. Պապուխյանը (տե՛ս Պապուխյան Ն. Ծ., Չայրվող ծածկերով բնակարանների դերը և տեղը Հայաստանի հին և միջնադարյան ճարտարապետության մեջ, «Հայ արվեստին նվիրված միջազգային երկրորդ սիմպոզիում», զեկուցումների ժողովածու, հատոր 2, Երևան, 1978, պատկ. 103: Լիսիցյան Ստ., Լեռնային Ղարաբաղի հայերը, «Հայ ազգագրություն և բանահյուսություն», պրակ 12, Երևան, 1981, նկ. 9): «Մեղու Հայաստանի», 1885, N 70, էջ 2: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 65, 69:

Համակառույցի նախնական հորինվածքի սենյակները դասավորված են ներքին բակի (միջին չափը՝ 16,0 x 41,0 մ) արևմտյան՝ երկայնական և հարավային՝ լայնական կողմերը զբաղեցնող երկու շարքով, որոնք անջատված են նեղլիկ միջանցքով և միմյանց նկատմամբ ուղիղ անկյուն են կազմում: Արևմտյան շարքի սենյակները ետնամասով խորանում են լանջի մեջ և խմբավորված են երեք նախասրահների շուրջը: Սրանցից եզրայինները միաչափ են (ճակատային բացվածքը՝ 5,4 մ) և միմյանց են կապում երեքական տարբեր չափերի ուղղանկյուն հատակագծով թաղածածկ սենյակներ, իսկ կենտրոնականը զբաղեցնում է քառակուսի հատակագծով (6,9 x 6,9 մ) գլխատան ողջ ճակատը և դրա ձախ կողմում ունի կից մեկ թաղածածկ սենյակ ևս:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 69:

Հատկանշական է, որ, չնայած տեղանքի պայմաններով թելադրված սենյակների տարբեր չափերին, այս շարքի հատակագծային հորինվածքը ենթարկված է որոշակի կանոնավորության: Այսպես. երեք նախասրահներն էլ ճակատային գծի նկատմամբ հավասար խորություն ունեն, սրանցից հյուսիսայինին կից երեք սենյակի ետնապատերը մի գծով են ավարտվում, իսկ գլխատան հարավակողմի երեք սենյակինը՝ դրանից մի փոքր առաջ, ընդ որում վերջինս համընկնում է նաև գլխատան լայնական առանցքի հետ: Ուշագրավ է նաև, որ պարսպապատն այստեղ համատեղված չէ սենյակների ետնապատի հետ, այլ 2,5-5 մ հետ է դրված և սկսվում է դրանց տանիքի մակարդակից:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 69:

Սենյակների այս շարքի և ամբողջ համակառույցի հորինվածքային գլխավոր շեշտը գլխատունն է՝ դրված բակահայաց ճակատի առանցքով: Գլխատունն ապարանքի կազմում գրեթե անխաթար պահպանված սակավաթիվ դահլիճներից է և ծածկված է երդիկակիր ութանիստ-բրգաձև գոցվող թաղով, որին անցումը կատարված է քառակուսի հիմքի չորս անկյունը 2,7 մ կամարաթռիչքով պսակող տրոմպների միջոցով: Մուտքի հանդիպակաց պատում տրոմպների միջև գտնվող որմնախորշը լայն է ու կամարակապ, իսկ կողապատերի մեկական փոքր խորշերը հարթածածկ են:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 69:

Այստեղ իրենց չափերով աչքի են ընկնում նաև գլխատան երկու կողմի դահլիճները, որոնք, միաժամանակ, համեմատաբար լավ են պահպանվել: Սրանցից հարավայինը (ներքուստ՝ 4,0 x 6,5 մ) ունի օջախ-բուխարի՝ զույգ կամարախորշերով, իսկ հյուսիսայինն ուշագրավ է ետնապատում գտնվող խորշաձև մասով (ներքուստ՝ 4,0 x (7,5+ 0,8) մ): Այս շարքի մյուս սենյակներից պահպանվել են միայն ծածկի մնացորդներն ու պատերը, այն էլ՝ մասամբ հողածածկ: Այնուամենայնիվ որոշակի է, որ դրանք մուտքեր են ունեցել նա-խասրահներից և մեկական դեպի ներս լայնացող փոքր պատուհան՝ բակահայաց ճակատում: Եզրային նախասրահները, ինչպես վկայում են տեղում պահպանված սրբատաշ քարաբեկորները, ամենայն հավանականությամբ ունեցել են մույթավոր-կամարակապ ճակատներ և նույնպես թաղածածկ են եղել: Սակայն թե՛ մույթերի և թե՛ կամարների չափերի ու քանակի մասին կարելի է պատկերացում կազմել միայն ենթադրաբար՝ համանման հուշարձանների բաղդատությամբ: Այս առումով ուշագրավ է Հայկունու այն վկայությունը, որ 1885 թ. «Սրահի սիւներից մի քանիսը քանդած (էին)»: Մինչդեռ, ինչպես երևում է 1892 թ. նկարագրությունից և Գորշկովի 1907 թ. կազմած հատակագծից, գլխատան երկսյուն-եռակամար սրահը՝ «հսկայական, մեկ ամբողջական քարից տաշված սյուներով», այդ ժամանակ դեռևս կանգուն էր: Ուստի պետք է ենթադրել, որ Հայկունու վկայությունը ոչ թե գլխատան, այլ եզրային երկու սրահների մասին է, որոնց ճակատային լուծումը անորոշ է նաև 1901 թ. հատակագծում: Իսկ գլխատան նախասրահի մասին Լեոն ևս նշում է. «Դահլիճի (գլխատան-Ա.Ղ.) առջև կա մի փոքրիկ, սյունազարդ և գեղեցիկ սրահ», այսինքն՝ գրեթե բառացիորեն այն, ինչ հայտնի է 1901 թ. հատակագծից և ինչ 1771 թ. արձանագրել է ապարանքը կառուցողը. «Ես Մէլիք Յադամս շինեցի զգեղեցիկ կամարօք տունս...»: Մեկ այլ առիթով Լեոն գրում է. «Առանձնապես խնամքով շինված է մելիքի ընդունարանը, որ ունի և սյունազարդ գավիթ»: Այսպիսով ակնհայտ է, որ գլխատունն ունեցել է եռակամար, սյունազարդ նախասրահ՝ միակտոր քարե սյուներով: Իսկ վերջիններս հավանաբար ուղղանկյուն հատվածք ունեին՝ եզրանկյունների տաշվածքով, որի պատճառով Գորշկովի կազմած սխեմատիկ հատակագծում պայմանականորեն ցույց են տրվել բոլորաձև:

«Մեղու Հայաստանի», 1885, N 70, էջ 2: Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа, выпуск XIII, Тифлис, 1892, с. 49. Լեո, Երկերի ժողովածու, հատոր 8 (Ուխտավորի հիշատակարանը, Իմ հիշատակարանը), Երևան, 1985, հատոր 5. Երևան, 1986, 109: Լեո, Հայոց պատմություն, հատոր 3, գիրք Բ, Երևան, 1973, էջ 27: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 69:

Ապարանքի հարավային թևի շինությունները կառուցված են հենապարսպով ստեղծված դարավանդային պատի բակի լայնական կողմում, որոնց ետնապատին շեղությամբ հպվում է արտաքին պարսպապատը, իսկ ճակատային գծով դրանք համատեղված են հիշյալ նախասրահներից հարավայինի եզրապատի ուղղության հետ: Սենյակների այս խումբը բաղկացած է երկու մասից. նեղլիկ ու կամարակապ ճակատով կենտրոնական նախասրահին երկու կողմից կից միաչափ ու միանման դահլիճներից (ներքուստ՝ 3,1 x 6,2 մ) և դրանց երկարության չափով արևելքից հպված պարսպակից, կրկնահարկ ու թաղածածկ դահլիճից (ներքուստ՝ 3,8 x 6,8 մ): Նախասրահն ու կից դահլիճները նույնպես թաղածածկ են և աչքի են ընկնում համաչափ դասավորված բուխարիների և կամարախորշերի կառուցման խնամքով ու պահպանվածությամբ. մասամբ ավերված են միայն դահլիճների ճակատապատերը, որոնք ևս, նախորդների պես, մեկական առանցքային նեղ պատուհան ունեն բակի կողմից:

Ոմանք այս հատվածը ձիանոց-ախոռ են համարում, վկայաբերելով խորշ-մսուրները, սակայն այդպիսիք (որմնախորշեր) կան նաև մյուս դահլիճներում («Մեղու Հայաստանի», 1885, N 70, էջ 2: Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа, выпуск XIII, Тифлис, 1892с. 49): Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 69, 71:

Երկհարկանի դահլիճի առաջին հարկի հատակը 4,5 մ-ով ցածր, իսկ երկրորդինը 4 մ-ով բարձր է բակից, սակայն շինության մեծ մասի ավերվածության պատճառով հայտնի չէ, թե դրանք ինչպես են կապվել բակի հետ: Այստեղ ուշագրավ է երկրորդ հարկը, որը, ինչպես վկայում են պահպանված մնացորդները, թաղածածկը եզերող կամարային ճակատով երեսբաց վերնասրահ է եղել: Վերջինս իր հորինվածքով և ընդհանուր առմամբ ցածրանիստ մյուս սենյակների համեմատությամբ ուղղաձիգ շեշտվածությամբ ակնհայտորեն հիշեցնում է Քաշաթաղի և Խնածախի ապարանքների երեսբաց վերնասրահները, իսկ խուլ գետնահարկի առկայությամբ առավելապես աղերսվում է Տողի ապարանքի ընդունարանի հետ:

Այստեղ տեղին է վերհիշել ուսումնասիրողների այն վարկածը, ըստ որի Մելիք-Իսրայելյանները և Մոխրաթաղի ու Մեծ Շենի բնակչությունը եկվոր են համարվում Քաշաթաղի Խնածախ և Մաղավուզ գյուղերից: Ի դեպ, Ջրաբերդ գավառի Մեծ Շեն և Մաղավուզ գյուղերի մոտ է գտնվում մելիքության մյուս նստավայր Քաղաքատեղ կամ Մայրաքաղաք բերդավանը: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 71:

Ապարանքի հորինվածքում հետաքրքրական է նաև գլխատնավոր շարքի դիմաց գտնվող շինությունը, որը բաղկացած է բակի նկատմամբ երկայնական կողմով դրված կենտրոնական երեսբաց սրահից և երկու միանման եզրային դահլիճներից (ներքուստ՝ 5,2 x 6,5 մ): Ընդ որում, դահլիճներից հյուսիսայինի լայնական եզրապատի և կից բուրգի, ինչպես նաև թաղածածկի մնացորդների և կից պարսպապատի միջև կառուցվածքային կապի բացակայությունը վկայում է, որ այս շինությունը ապարանքին է կցվել հետագայում: Սակայն ճարտարապետական բնութագրով այն չի տարբերվում համակառույցի մյուս մասերից և, պետք է կարծել, որ կառուցվել է դրանցից փոքր-ինչ ուշ, կամ՝ անմիջապես հետո: Ամեն պարագայում կառուցվել է նախքան շինարարական արձանագրության փորագրումը, քանզի «շինեցի զգեղեցիկ կամարօք տունս և սարայիս» կարևոր վկայության մեջ «տան» (ապարանքի բնակելի մասի) կողքին ակնհայտորեն առանձնացված-շեշտված է նաև «սարայի» (սրահի կամ սրահավոր շենքի) կառուցումը: Այս հանգամանքը պայմանավորված էր նաև ապարանքի կազմում վերջինիս կարևոր ու յուրահատուկ գործառնական դերով և արտահայտվել է ինքնուրույն ու ավարտուն հորինվածքային ծավալաձևի մեջ:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 71:

Այստեղ ևս, ինչպես Հոռեկավանի երկրորդ ապարանքում, դահլիճների պատերը պահպանվել են թաղածածկի մնացորդներով, իսկ երեսբաց սրահում դրանց բացակայության պատճառով դարձյալ պետք է ենթադրել, որ այն կամ նույնպես թաղածածկ է եղել՝ սյունազարդ-կամարակապ ճակատով, կամ ունեցել է հարթ ծածկ՝ փայտե սյուներով: Ի դեպ, վերոհիշյալ 1901 թ. մոտավոր հատակագծի այս մասում նույնպես ցույց է տրված երկսյուն-եռակամար սրահ՝ գլանաձև սյուներով, սակայն ապարանքի ընդհանուր հատակաձևի պատկերման խիստ աղճատվածությունը թույլ չի տալիս անվերապահորեն դա ընդունել:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 71:

Սրահի և հյուսիսային դահլիճի զանգվածեղ միջնապատում ներկառուցված են դեպի տանիք տանող աստիճաններ, սակայն պահպանված եզրապատերի հիմնամնացորդները դժվար է երկրորդ հարկի գոյության վկայություն համարել, քանզի դրանք կարող էին կապված լինել պաշտպանական և այլ նպատակներով տանիքի օգտագործման հետ, մանավանդ որ տեղանքի թեքության պատճառով արտաքին պատը արդեն 7 մ բարձրություն ունի: Այստեղ դահլիճները երկուական նեղ պատուհան ունեն դրսից (ինչը հազվադեպ երևույթ է նմանատիպ հուշարձաններում), պատուհանների հանդեպ՝ կամարակապ խորշեր, իսկ լայնական եզրապատերում՝ միայն բուխարիներ:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 71:

Պետք է նշել նաև, որ այս շինությունն իր հորինվածքով ու գլխատնավոր-բնակելի մասի նկատմամբ ունեցած տեղադիրքով հար և նման է Հոռեկավանի երկրորդ ապարանքի հյուսիսային կողմի սենյակաշարին և նույնպես ծառայել է հասարակական կյանքին առնչվող արարողությունների՝ դատավարությունների, հանդիսությունների և ընդունելությունների համար, չնայած կար նաև վերոհիշյալ կրկնահարկ դահլիճի երեսբաց վերնասրահ-ընդունարանը: Ապարանքի ընդհանուր կառուցապատման մեջ սենյակների գործառնական առանձնահատկություններից է նաև այն, որ դրանք խմբավորված են չորս նախասրահների շուրջը՝ կազմելով պատկից, բաց մուտքերով անջատ բնակելի հարկաբաժիններ և, ըստ ամենայնի, հատկացվել են բազմանդամ մելիքական ընտանիքի յուրաքանչյուր ժառանգին:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 71:

Մյուս կողմից հատկանշական է, որ բնակելի մասում բուխարիներ ունեն ոչ բոլոր սենյակները. կա՛մ դրանք օժանդակ-տնտեսական բնույթ են ունեցել, կա՛մ նախատեսված չեն եղել ձմեռային բնակության համար: Այս առումով ուշագրավ է տեղացիների վկայության վրա հիմնված Մ. Բարխուդարյանցի կարծիքը, ըստ որի այստեղ Մելիք-Ադամի ամառանոց-ապարանքն է եղել, իսկ Քաղաքատեղ-Մայրաքաղաքում՝ ձմեռանոց-ապարանքը :

Մ. Բարխուտարեանց, Արցախ, Բագու, 1895, էջ 224, ծան. 1, նույնի՝ Պատմութիւն Աղուանից, հատոր Բ, Թիֆլիս, 1907, էջ 53: Դժվար է այս հարցում միանշանակորեն համաձայնել Մակար եպիսկոպոսի հետ, քանզի Մոխրաթաղն ու Քաղաքատեղը գրեթե նույն բնակլիմայական պայմաններում են: Ավելին՝ Թարթառի հովտի զովասուն անտառալանջերին սփռված Քաղաքատեղը փոքր-ինչ ավելի բարձրադիր է ու լեռնամերձ, ապարանքն էլ կառուցված է սարալանջին: Իսկ համեմատաբար ցածրադիր Մոխրաթաղի ձորահովտում ձմեռն ավելի մեղմ է և ավելի մատչելի է ճանապարհների տեսակետից: Բացի այս, նաև պաշտպանական կառույց լինելով, երկու ապարանքն էլ, անշուշտ, իրենց նպատակին են ծառայել՝ ելնելով ոչ թե տարվա եղանակներից, այլ՝ տվյալ պահի ռազմաքաղաքական իրավիճակից: Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 71-72:

Համեմատաբար մատչելի ձորահովտում կառուցված մելիքական տան ընդարձակ համակառույցի հորինվածքը խստորեն ենթարկված է պաշտպանական բնույթի խնդիրների լուծմանը. ապարանքը շրջապատված է բարձր ու խուլ պարիսպներով, արտաքին մուտքերը փոքր են ու դժվարանց (հյուսիսայինը՝ պահակատնով, արևել-յանը՝ կից աշտարակաձև շենքով), սենյակների տանիքները հիմնականում հարթ են և պաշտպանական գործողությունների համար հարմար, արևմտյան՝ լանջամերձ ու առավել մատչելի հատվածում այդ նպատակով թողնված է տանիքների մակարդակով մինչև պարսպատակը ձգվող հարթակ, սենյակները դեպի բակ բացվող նվազագույն՝ մեկական նեղլիկ պատուհան ունեն, սենյակաշարքերի եզրերում միջանցք ու ազատ տարածք է թողնված տանիք բարձրանալու և պարիսպներին մոտենալու համար:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 72:

Ապարանքի պատերը մեծ մասամբ 1 մ հաստություն ունեն և կառուցված են սպիտակ որձաքարի կոպտատաշ շարվածքով, ծածկաթաղերում քարերը ճեղքված-մանրացված են: Սրբատաշ քարով են շարված տրոմպների, մուտքային կամարների, խորշերի և բուխարիների եզրամասերը, ինչպես նաև պատերի անկյունները: Ըստ պահպանված բեկորների՝ սրբատաշ են եղել նաև նախասրահների սյունակամարները, իսկ սենյակների պատերին մնացած կրաշաղախով սվաղի հատվածները վկայում են, որ դրանց մի մասը ներքուստ սվաղված է եղել: Այս մասին ևս արժեքավոր վկայություն ունի ապարանքի շինարարական արձանագրությունը, որի «շինեցի զգեղեցիկ կամարօք և գեղեցկանկար տունս և սարայիս» տեղեկության մեջ եթե «գեղեցկանկարը» հաստատապես «նկարազարդն» է, կամ «որմնանկարվածը», ապա անորոշ է, թե ինչն է որմնանկարազարդ եղել՝ «գեղեցիկ կամարօք տո՞ւնը», թե՞ «սարայ»-սրահը: Ամեն դեպքում այս տեղեկությունը ապարանքը կառուցողի արձանագրած ու մեզ հասած եզակի վկայություն է՝ նմանատիպ հուշարձանների ներքին հարդարանքի մասին պատկերացում կազմելու հարցում:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 72:

Մոխրաթաղի մելիքական ապարանքն իր նախնական հորինվածքի համեմատաբար ամբողջական պահպանվածությամբ, բազմաբնույթ սենյակների ընդարձակ կազմով ու հատակագծային համադրվածքով, գլխատան անխաթար տրոմպավոր գմբեթով, 1771 թ. բովանդակալից շինարարական արձանագրությամբ ու ներհատուկ այլ կողմերով ուշ միջնադարյան պալատական ճարտարապետության բարձրարժեք հուշարձան է և լույս է սփռում բնագավառի ուսումնասիրության շատ խնդիրների վրա: Միաժամանակ, «յոյժ տագնապի բազում ժամանակ»-ներից ամենատագնապալիներից և Արցախ հայաշխարհի համար ամենաճակատագրականներից մեկի՝ 18-րդ դարի երկրորդ կեսի ռազմաքաղաքական իրավիճակի դրոշմը կրող պաշտպանական կառույցի բնորոշ օրինակ է և լավագույնս է ներկայացնում դարի ճարտարապետությանը հատուկ պալատ-ամրոցի հորինվածքային տիպը:

Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 72:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Շինարարական 1771 թ․

Գտնվելիս է եղել «արևելյան կողմից հաշուելով չորրորդ սենեակի»՝ այսինքն գլխատան մուտքի բարավորին.
«ՈՂՈՐՄՈՒԹԵԱՄԲՆ ԱՄԵՆԱԶՕՐԻՆ ԱՍՏՈՒԾՈՅ ԲԱԶՈՒՄ ԺԱՄԱՆԱԿ Է ՅՈՅԺ ՏԱՔՆԱՊԻ ՇԻՆԵԱԼ ԶՏՈՒՆՍ ԻՍԿ ԲԱՐԵՐԱՐԻՆ ԱՍՏՈՒԾՈՅ ՏՈՒԱՒ ԻՆՁ ԿԱՐՈՂՈՒԹԻՒՆ ԵՒ ԶՕՐՈՒԹԻՒՆ ՍՈՒՐԲ ՀՈԳՈՅՆ ՀԱՆԳՈՒՑԵԱԼ ՄԷԼԻՔ ԻՍՐԱՅԷԼԻ ՈՐԴԻ ԵՍ ՄԷԼԻՔ ՅԱԴԱՄՍ ՇԻՆԵՑԻ ԶԳԵՂԵՑԻԿ ԿԱՄԱՐՕՔ ԵՒ ԳԵՂԵՑԿԱՆԿԱՐ ՏՈՒՆՍ ԵՒ ՍԱՐԱՅԻՍ ԲԱԶՄԱՀԱՆՃԱՐ ԶՈՐԴԵԱԿՆ ԻՄ ՄԷԺԼՈՒՄԻՆ...Ծ ԱՍՏՈՒ ԾՈՅ ԱՍՏՈՒԱԾԱՅՆՈՎ ԲԱՐԵԱՒ ՎԱՅԵԼԵՍՑԷ ՀԱՆԴԵՐՁ ՄԵՕՔ. ՌՄԻ. » (1771):

Մ. Բարխուտարեանց, Արցախ, Բագու, 1895, էջ 218, հմմտ. «Դիվան հայ վիմագրության», պր. 5, Երևան, 1982, էջ 94: Երկրորդ արձանագրությունը գլխատան արևմտյան կողմի սենյակի վրա է եղել՝ դարձյալ ընդարձակ, սակայն փոքր-ինչ եղծված ու անհասկանալի, թվականը՝ անորոշ «Ռ...» (տե՛ս նույն տեղում): Շինարարական արձանագրության` Հայկունու վերծանությունը սխալաշատ է, թվականը՝ նույնը. «ՌՄԻ»: Վերջինս բերում է նաև մեկ այլ արձանագրություն. «Կարողութեամբն Աստուծ(ոյ) ես Ներսէսի որդի և Պետրոս իւզբաշի վերակացու լեալ աշտարակիս» (տե՛ս «Մեղու Հայաստանի», 1885, N 70, էջ 2): Արտակ Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, Երևան, 2001, էջ 63, 65: Ծանոթ. Մ. Բարխուդարյանցը արձանագրության ստույգ տեղը չի նշում, սակայն քանի որ այժմ կանգուն գլխատան միայն մուտքն է ավերված, ուստի այն իր ընդարձակ ծավալով հավանաբար փորագրված է եղել ոչ միայն բարավորաքարին, այլև մուտքերի սրբատաշ որմերին՝ ինչպես Տողի ապարանքի ընդունարանում:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսակը Գրչանկար
Տեսքը արտաքին
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արտակ Ղուլյան
Աղբյուրը Գծագիր

Տեսակը Վերակազմություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արտակ Ղուլյան
Աղբյուրը Գծագիր

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Արտակ Ղուլյան
Աղբյուրը Գծագիր