«Կարմիր եղցի» Եկեղեցի :: ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

«Կարմիր եղցի» Եկեղեցի 1000 թ․

ԼՂՀ / Հադրութ / Տումի

Տեղադրություն

Տումիի միջնադարյան փառահեղ հուշարձաններից է (N 39.34՛56.73՛՛; E 46.54՛02.62՛՛, ծ. մ.՝ 1086 մ): Գտնվում է գյուղի հարավային կողմում՝ Եղցու խութ անվամբ հայտնի հնավայրում:

Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, էջ 59:

Պատմություն

Ցավոք, եկեղեցու ստույգ անվանումը մոռացության է մատնված, իսկ նրա վերաբերյալ մատենագրական վկայությունները սուղ են: Մակար եպիսկոպոսի հաղորդմամբ «Գիւղիս հարաւային կողմում՝ ձորակի աջ սեռի վերայ, շինուած է հասարակ քարով: Ամբողջապէս փլած է եկեղեցուս հարաւային պատն և թաղն կամարներով միասին: Ունեցած է երկու դուռն հարավային և արևմտեան կողմերից: Երկարութիւնն 11 մետր, լայնութիւնն 6 մետր 45 սանթիմ»: Մեզ հայտնի հաջորդ հիշատակությունը վերաբերում է 1911-1912 թ. սկզբին: Եկեղեցու կառուցման մասին տեղեկությունները քաղում ենք շինարարական արձանագրությունից, ըստ որի՝ այն շուրջ տասնմեկդարյա կառույց է:

Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 79:
Վաւերագրեր հայ եկեղեցու պատմութեան, գիրք Թ, էջ 548:
Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, էջ 59:

Ճարտարապետություն

Եկեղեցին ունի միանավ բազիլիկ հորինվածք, արևելյան կողմում կիսաշրջան խորանն է, որի անկյունային հատվածները չեն պահպանվել, իսկ ավելի ուշ շրջանում կատարված նորոգության հետևանքով թեքադիր շարված պատերը սրահի և խորանի կոր պատի անմիջական շարունակությունն են դարձել: Կառուցված է հիմնականում համակ կոպտատաշ շարվածքով, կրաշաղախի համակցությամբ: Խորանի գմբեթարդը և կենտրոնում բացված լուսամուտի կամարն աղյուսաշար են:
1960-ական թթ. եկեղեցու ծածկը և հարավային պատը պահպանված չէին, իսկ 2001 թ. մնացել էին միայն խորանը և հյուսիսային պատի արևելյան կեսը, որտեղ բացված է ուղղանկյուն փոքր երկու խորշ: Խորանի մեջ գտնվում է տեղահանված գեղազարդ մի խաչքար:

Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, էջ 59:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1000 թ․

Արձանագրություն. եղել է եկեղեցու արևմտյան լուսամուտի պսակին.

Ի ՆԽԹ (1000) թվ(ին) Հ(այոց) եւ ի | թագաւորութեանս տ(եառ)ն Գագիկա(յ)՝ որդ(ւ)ո(յ) | Մուսէի, ես՝ Սոփի, դուստր Մուսէի, շինեցի | տուն ա(ստուծո)յ ի փրկութիւն հոգւո(յ) իմո(յ) եւ | ծնողաց իմոց:

Հրատ. Բարխուտարեանց Մ., նշվ. աշխ., էջ 79: Տե՛ս նաև Բարխուդարյան Ս., նշվ. հոդվ., էջ 57: Դիվան հայ վիմագրության, պր. V, (այսուհետև` ԴՀՎ V, համապատասխան էջերով), Երևան, 1982, էջ 173: Մկրտչյան Շ., Լեռնային Ղարաբաղի պատմաճարտարապետական հուշարձանները, Երևան, 1985, էջ 100: Յակոբեան Ա., նշվ. աշխ., էջ 62: Բալայան Վ., Արցախի պատմությունը հնադարից մինչև մեր օրերը, Երևան, 2011, էջ 86:

Ծանոթ. առաջինն ընթերցել է Խաչիկ վրդ. Դադյանը 1885 թ. (Հայաստանի ազգային դիվան, ֆ. 319, ց. 1, գ. 107, թ. 1):

Վիմագրում հիշատակված Գագիկ թագավորը Գորոզուի թագավորական տիտղոս կրող տիրակալն էր` Մուսեի (Մովսես) որդին: Ի դեպ, նրա անվան հիշատակությամբ իշխանաց իշխան տիտղոսով մեկ այլ արձանագրություն էլ (997 թ.) փորագրված էր ԱՀ Մարտունու շրջանի Թաղավարդ գյուղի Ջոխտ Պռվածառ վանքի խաչքարերից մեկի վրա (Լեո, Ուխտավորի հիշատակարանը, ԵԺ, հ. 8, Երևան, 1985, էջ 29: Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 91: ԴՀՎ V, էջ 173: Յակոբեան Ա., Պատմա-աշխարհագրական եւ վիմագրական հետազօտութիւններ (Արցախ եւ Ուտիք), Վիեննա-Երևան, 2009, էջ 242-244):

Շինարարական արձանագրությունը կրող երկատված այս քարը Սերգեյ Ամիրջանյանի շնորհիվ 1965 թ. փոխադրվել է նախ Տումիի դպրոցի թանգարան (Ամիրջանյան Ս., Դիզակ, էջ 44, ծնթ. 1), ապա հանգրվան գտել Ստեփանակերտի պատմաերկրագիտական թանգարանում (ԴՀՎ V, էջ 173):

Տարընթերցում. Բարխուտարյանցի մոտ Սոփի-ի փոխարեն՝ Ոսկի:

Էմմա Աբրահամյան, Տումի գյուղի վտանգված պատմամշակութային ժառանգությունը, «Վարձք», 2021, N 16, էջ 59:

Հեղինակը Սասուն Դանիելյան
Տարեթիվ 2015 թ․

Շինարարկան արձանագրությունը

Հեղինակը Սասուն Դանիելյան
Տարեթիվ 2021 թ․

Տեսակը Լուսանկար
Ուղղությունը ⇐ Արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Հեղինակը Սասուն Դանիելյան
Տարեթիվ 2018 թ․

Ուղղությունը ⇒ Արևելքից
Հեղինակը Սասուն Դանիելյան
Տարեթիվ 2020 թ․

Ուղղությունը ⇗ Հյուսիս-արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2002 թ․

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 2002 թ․