Փառիսոսի Վանք :: ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Փառիսոսի Վանք

Ադրբեջան / Հյուսիսային Արցախ / Գետաբեկ / Ղալաքենդ

Տեղադրություն

Գտնվում է Փառիսոս քաղաքատեղիից 6 կմ հարավ-արևելք՝ Տանձուտ գյուղատեղիից 1,5 կմ արևմուտք՝ անտառապատ սարահարթում. «Դեռ ևս տեղական բնակչաց բերնիցն լսվում է այն սարի անունն, որոյ վերայ շինուած է յիշեալ վանքն՝ Կապանք, կամ այլապէս տաճկաց բառով՝ Դարբանդ, լսվում է նմանապէս և զանազան դրացի տեղերի անուններ, որ ասվում է Տանձուտ, և Գարդմանայ ջուր...»:

Լազարեանց Ս., Վանք Փառիսոսի և թագաւորութիւն Հայոց ի Փառիսոս, «Մեղու Հայաստանի», 1859, N 13, էջ 99:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 128:

Պատմություն
10 դ․

Վանքի վերաբերյալ հիշատակությունները պահպանվել են Ժ դարից սկսած: Այն հայտնի էր իբրև եպիսկոպոսանիստ, որի առաջնորդներից երեքը հետագայում աթոռակալել են Աղվանից կաթողիկոսարանում: «Յառաջնորդութենէն Փառիսոսայ վանաց» էին Դավիթ Դ (923-929), Դավիթ Զ (965-971), Մովսես Բ (987-993) կաթողիկոսները: Անանիա Մոկացի Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի (946-968) գումարած Խաչենի եկեղեցական ժողովի մասնակիցների թվում էր նաև Փառիսոսի վանքից Դավիթ վանականը:

Մովսէս Կաղանկատուացի, Պատմութիւն Աղուանից Աշխարհի, քննական բնագիրը և ներածությունը` Վարագ Առաքելյանի, Երևան, 1983, էջ 346, 347:
Նաև՝ Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմութիւն Հայոց, աշխատասիրությամբ` Կ. Մելիք-Օհանջանյանի, Երեւան, 1961, էջ 199:
«Տեառն Անանիայի Հայոց կաթողիկոսի յաղագս ապստամբութեան տանն Աղուանից», «Արարատ», 1897, էջ 134:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 128-129:

1691 թ․

Եպիսկոպոսական աթոռի նշանակությունը պահպանել է նաև հետագա դարերում: 1691 թ. հիշվում է եպիսկոպոս Բարսեղը «...Բարսեղ եպիս(կոպոս) Փառ(իսոսա)յ և առաջնորդ Շամքոռու...»:

Թօփճեան Յ. Յակոբ, Ցուցակ ժողովածուաց Դադեան Խաչիկ վարդապետի, մասն Բ, Վաղարշապատ, 1900, էջ 18:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 129:

1764 թ․

1764 թ. վանքի առաջնորդն էր Հովհաննես արքեպիսկոպոսը:

Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ Ե:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 129:

Գրչօջախներ
1657 թ․

Եղել է գրչության կենտրոն, ուր ընդօրինակված ձեռագրերից հայտնի է, մասնավորապես, 1657 թ. ստեղծված ավետարանը. «...Կարմիր Աւետարան անուանեալ գրեալ ի թվ. ՌՃԶ (1657), ի Քարթման գաւառի, ի Հայրապետութեան Գանձասարու Պետրոս կաթողիկոսի, ձեռամբ Յարութիւն դպրի, կազմեալ ընդ ձեռն Յակոբ վարդապետի, ի վանս Փառիսուսայ»:

«Էջմիածին», 1970, Ա, էջ 46: Նույն բովանդակությամբ հիշատակարան է հրատարակել Ղ. Փիրղալեմյանը: Ճիշտ է, այնտեղ խոսք չկա Փառիսոսի մասին (բազմակետեր են դրված), սակայն ակնհայտ է, որ գործ ունենք նույն հիշատակարանի հետ: Վերստին հրատարակվել է՝ «ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», հատոր Գ, կազմեց` Վազգեն Հակոբյան, Երեւան, 1984, էջ 780:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 129:

Նկարագրություն
19 դ․

ԺԹ դ. վերջերին երբեմնի հոգևոր կենտրոնը գտնվում էր խիստ անմխիթար վիճակում: Ականատեսի վկայությամբ՝ «Այս վանքի անմարդաբնակ լինելուց թուրքերը օգուտ քաղելով՝ դարձրել են ոչխարի փարախ, աղբով և ապականուած ջրով լիքը, այնպէս որ ներս մտնելու հնարք չկայ»:

Սմբատ Մ., Հնութիւններ Գետաբէկի շրջակայքում, «Նոր-Դար», 1893, N 36, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 130:

Ճարտարապետություն

Փառիսոսի վանքի համալիրը բաղկացած է եղել 3 եկեղեցուց, 2 գավթից և 1 մատուռից, որոնք կառուցվել են արևելք-արևմուտք դասավորությամբ, գրեթե մի շարքի վրա. «...Բ. և Գ. տաճարներն ունին երեք սիւնով կամարակապ գաւիթ. իւրեանց հարաւային կողմում...: Միջի եկեղեցին աւելի մեծ է միւսներից: Երեքն ևս հին շինուածք են որոց դռներն բացուած են հարաւային կողմից: Արևելեան տաճարս ևս ունի փոքրիկ գաւիթ, որի մօտ է զանկատունն, որ շինուած է սրբատաշ չիչ քարով. չիչ քարով շինուած են բոլոր տաճարների և սրահների անկիւնաքարերն և կամարներն. իսկ մնացեալ մասերն անտաշ քարով: Բ. և Գ. տաճարներն ունին 25 մետր երկարութիւն և 11 մետր 70 սանթիմ լայնութիւն: Ամբողջապէս կանգուն են տաճարներս. բայց աւերակ են միաբանից բոլոր խուցերն: Շատ գերեզմաններ կան թէ՛ պարսպիս ներսումն և թէ՛ դրսումն, սակայն չգտանք գրութիւն: Վանքիս մօտ երևում են ջրաւազան և խեցեղէն խողովակների հետքեր, արևմտեան կողմի աղբիւրի ջուրն բերուած է վանքս»:

Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 306:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 130:

Նկարագրություն

Ուսումնասիրողները Փառիսոսի վանքից հրատարակել են մի արձանագրություն՝ փորագրված արևմտակողմյան եկեղեցու մուտքի ճակատակալ քարին՝ պարզ խաչապատկերի հարևանությամբ:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 130:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 994 թ․

Բարավոր. «Գ. տաճարն իւր դռնագլուխ քարի վերայ ունի».
:ՆԽԳ: (994) Մուսէս երէց:
Հրատ. Սմբատ Մ., Հնութիւններ Գետաբէկի շրջակայքում, «Նոր-Դար», 1893, N 36, էջ 3:
Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 306:
Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», Թիֆլիս, 1899, N 1, էջ 340:
«Դիվան հայ վիմագրության», պր. V, կազմեց Բարխուդարյան Ս., Երեւան, 1982, էջ 271:
Ծանոթ. առաջին երկու հրատարակիչները թվագրերը չեն նկատել: Ի դեպ, Սմբատյանցը նշում է ևս մեկ արձանագիր խաչքարի մասին, որը նա չէր կարողացել ընթերցել. «...մի ուրիշ տեղ նոյնպէս խաչքարի վրայ նշմարելի են գրեր, բայց անընթեռնելի, ծխից և մրից շատ սեւացած լինելու պատճառով...»: