Եկեղեցական-ծխական դպրոց :: ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Եկեղեցական-ծխական դպրոց 1873 թ․

Ադրբեջան / Հյուսիսային Արցախ / Դաշկեսան / Բանանց

Պատմություն
1871 — 1873 թթ․

Բանանց գյուղի եկեղեցական-ծխական դպրոցը Հյուսիսային Արցախի առավել հին և կանոնավոր դասընթաց ապահոված կրթական հաստատություններից էր: Վավերագրերը դպրոցի բացման ժամանակի վերաբերյալ ստույգ տեղեկություններ չեն հաղորդում. տարբեր աղբյուրներ դպրոցը բացված են համարում 1871-1873 թթ. միջակայքում: Ժամանակի լրատվական մի հաղորդման համաձայն էլ հաստատությունը կյանքի է կոչվել 1873 թ. գանձակեցի Ն. Տեր-Ներսիսյանցի ջանքերի շնորհիվ:

«Նոր-Դար», 1887, N 113, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 148-149:

1876 — 1877 թթ․

Կրթօջախի հեղինակությունն արդեն 1876-77 թթ. այնքան բարձր էր, որ ոչ միայն մերձակա, այլև անգամ Սևանի ավազանի գյուղերից գիշերօթիկ կարգով երեխաներ էին հաճախում դպրոցում ուսանելու: Սակայն 1878 թ. դպրոցը գրեթե մեկ տարի փակ է մնացել: Հոկտեմբերի 21-ին հաստատության վերաբացման խնդրով մտահոգ՝ գյուղ այցելած թեմական վերատեսուչ Հ. Տեր-Հովհաննիսյանն ու օգնական Մ. Եպիսկոպոսյանը հաջողությամբ կարգավորում են խնդիրը: «Օգուտ քաղելով կիւրակէ օրից, երբ գիւղացիք ազատ են պարապմունքներից, ես հրաւիրեցի Բանանցայ ծխականներին խորհելու դպրոցի վերականգնման, շարունակութեան և յառաջադիմութեան համար,- գրել է Հ. Տեր-Հովհաննիսյանը:- Ժողովրդականք մեծաւ ուրախութեամբ ընդունում էին ամեն մի առաջարկութիւն, որը մենք անում էինք նոցա ուսումնարանի համար: Ուսումնարանի ապահովութեան համար նա իւր հասարակական վճռով՝ որոշեց յատկացնել գիւղական հասարակութեան պատկանեալ արօտատեղիների արդիւնքը, տուգանքները և ուրիշ աղբիւրներ, որոնք մինչև 600 ռ. տարեկան եկամուտ են կազմում: Այդ ժամանակ ևս ընտրւեցան նոր հոգաբարձուք: Որովհետև հետս տարել էի այդ ուսումնարանի համար ուսուցիչ, պ. Վ. Եղիազարեանցին, վասն որոյ բացւած համարեցի այդ օրից ուսումնարանը, որի համար գտանւեցաւ երկու սենեականի տուն գաւիթով և պարտիզով, բոլորովին յարմար դպրոցի համար: Ժողովրդի ոգևորութիւնը այնքան էր, որ ժողովրդականներից մէկը՝ պ. Տէր Միքայէլեանց, որին կը պատկանէր ուսումնարանի համար նշանակած յիշեալ տունը, ձրի տուեց նա այդ, իսկ հոգաբարձուներից մէկը, պ. Յովսէփ Տէր Իսրայէլեանց, ձրի տուեց մէկ սենեակ ուսուցչի բնակութեան համար»: Թեմական վերատեսուչն այնուհետև նշել է. «Բանանցայ դպրոցի այդ տեսակ յաջողութեան պատճառները սոքա են. ա) ժողովրդի մէջ ուսման սէրը և ծարաւը. բ) նոյն իսկ ժողովրդի մէջ գտնւած մի քանի անձանց գործունէութիւնը. ինձ սրբազան պարտաւորութիւն եմ համարում յայտնել դոցա անունները. պ. Յովսէփ Տէր Իսրայէլեանց, որ է ահդամ և գանձապահ հոգաբարձութեան, երկու քահանայք տէր Պօղոս և տէր Անդրէաս, և գիւղական տանուտէրը»:

«Մշակ», 1888, N 90, էջ 1:
Մովսես Եպիսկոպոսյանցը ծնվել է Գետաշենում, ավարտել Պետերբուրգի երկրագործական ճեմարանը:
«Մանկավարժական թերթ» (ամսագիր), Թիֆլիս, 1878-1879, էջ 9-10:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 149-150:

1886 թ․

Դպրոցի համար շենքի կառուցման շինարարական աշխատանքները սկսվել են 1886 թ. արդեն ավերակների վերածված Սբ. Աստվածածին հին եկեղեցու տեղում. «...եկեղեցական ծխական ուսումնարան հայոց գեղջն, շինեալք ի 1886 ամի ի վերայ հիման սբ. Աստուածածին հնատարեան եկեղեցւոյ գեղջն, գտանի ի պարսպի այժմեան եկեղեցւոյ, բաղկանայ յերկուց յարկաց, յորս են չորս ընդարձակ սենեակք կղմինդրեայ տանեօք. շինութիւնը հանդերձ բակիւ և ենթադրեալ շրջապատ պարսպաւն պարունակէ զչորս հարիւր յիսուն և հինգ ամբողջ և հինգ ութերորդական քառակուսի սաժեն...»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, մասն 2, գ. 3419, թ. 3; ֆ. 461, ց. 1, գ. 9, թ. 157, 159:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 150-151:

1887 թ․

Բուն կառույցի հիմքը դրվել է 1887 թ. հուլիսի 5-ին: Նախաձեռնողն էր տանուտերի եղբայրը՝ բժիշկ Յագոր Հովհաննիսյանցը, ի հիշատակ վաղամեռիկ որդու:

«Նոր-Դար», 1887, N 113, էջ 3:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 151:

1903 թ․

Հայտնի է, որ 1903 թ. բանանցեցիները դիմել են Գանձակի հոգևոր կառավարությանը՝ դպրոցի համար առանձին նոր շենք կառուցելու թույլտվություն ստանալու խնդրանքով:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. Պ461, ց. 1, գ. 9, թ. 172:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 151:

1911 — 1912 թթ․

1911/12 ուստարվա դրությամբ դպրոցն ուներ գրադարան՝ 750 կտոր գրքով:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 15, գ. 571, թ. 20:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 151:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին

Ծխական դպրոցի ուսուցչական խումբն ու աշակերտները

Ստորև ներկայացնում ենք դպրոցի գործունեության (1871-1913) մասին տվյալներ.

Թվական	Աշակերտներ	Ուսուցիչներ	Նշումներ	Աղբյուր
1871			Բացվել է: Մեկ այլ հաղորդման համաձայն, ինչպես վերը նշվեց, դպրոցի բացումը տեղի էր ունեցել 1873 թ. («Մշակ», 1888, N 90, էջ 1):	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 15, գ. 571, թ. 20: Նաև՝ «Հորիզոն», 1913, N 21, էջ 5: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 151:
1873	106	1		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3862, թ. 59: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 151:
1874			Գործել է որպես արական դպրոց, ուսուցիչն էր Ավետիք Ստեփանյան Տեր-Ավետիքյանցը	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 3, գ. 52, թ. 28: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 151:
1875	120		Ուսուցիչ՝ Անդրեաս քհն. Տեր-Միքայելյանց	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 3, գ. 52, թ. 45, գ. 62, թ. 46: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 151:
1876	90	2		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 52, ֆ. 56, ց. 3, գ. 62, թ. 46: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 151:
1877	55	1		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 130: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 151:
1877/78			Մի կարճ ժամանակամիջոց փակ է մնացել	Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 151:
1878			Գործել է 1878/79 ուստարվա հոկտեմբերից	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 178: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 151:
1879	35	1		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2922, թ. 22: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 151:
1888			Նորակառույց դպրոցին նյութական մեծ օժանդակություն է ցույց տվել Մակի Ջաղեթյանցը: Վերաբացումը տեղի է ունեցել հունվարի 24-ին: Հոգաբարձության կազմում հաստատվել են Պողոս քհն. Եպիսկոպոսյանցը, երեցփոխ Պողոս Կարապետյանն ու բժիշկ Յագոր Գրիգորյան Հովհաննիսյանցը	«Նոր-Դար», 1888, N 13, էջ 1, N 87, էջ 1: Նաև՝ «Արարատ», 1888, էջ 129: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 151:
1890	60			Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3887, թ. 150: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 151:
1890/91	73		Դասատվությունը սկսվել է սեպտ. 3-ին: Ուսուցիչ՝ Ստեփանոս դպիր Մկրտչյան Տեր-Միքայելյանց	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 22, ց. 1, գ. 73, թ. 8, 13: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 151:
1891	70			Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3889, թ. 149: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 151:
1892	70		Միդասյա: Ի դեպ, մեկ այլ տվյալի համաձայն՝ 1892/93 ուստարում դպրոցն ունեցել է 55 աշակերտ (Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 15, գ. 11, 11-12):	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3891, թ. 121: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 151:
1893			Գործել է որպես արական դպրոց	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 125-126: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 152:
1894	59	1		Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3896, թ. 34, 174-175, գ. 3895, թ. 99: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 152:
1895-1905			Կառավարության կարգադրությամբ փակվել է	Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 152:
1906			Վերաբացվել է սեպտ. 15-ին որպես երկսեռ դպրոց: Ի դեպ, մեկ այլ վավերագրի համաձայն՝ դպրոցի վերաբացումը տեղի է ունեցել 1907 թ. (Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 559, թ. 15):	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 207, թ. 19, գ. 301, թ. 5, ֆ. 56, ց. 15, գ. 571, թ. 20: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 152:
1907	155	3	155 աշակերտ, որից 43-ը՝ աղջիկ	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 559, թ. 15: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 152:
1908			Ուսուցիչներ՝ Արշակ Մելիքսեթյան, օր. Վ. Ազատյան, օր. Սիրանույշ Տեր-Սահակյան, հոգաբարձուներ՝ բժիշկ Միքայել Տեր-Միքայելյանց, Լևոն Տեր-Ավետիքյան, Հովհ. Հովհաննիսյան, Վազգեն Տեր-Ավետիքյան և Սիմոն Նադիրյանց	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 559, թ. 16: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 152:
1909	155	3	155 աշակերտ, որից 43-ը՝ աղջիկ	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 57, ց. 2, գ. 1849, թ. 17: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 152:
1911	147	3	147 աշակերտ, որից 45-ը՝ աղջիկ	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 682, թ. 57, գ. 702, թ. 2: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 152:
1911/12	140		140 աշակերտ, որից 40-ը՝ աղջիկ: Քառամյա, ուսուցիչներ` Եղիսաբեթ Տեր-Վարդանյան, Շուշանիկ Ջալլադյանց, Միքայել Շահմուրադյանց	Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 15, գ. 571, թ. 20: Տե՛ս նաև՝ «Հորիզոն», 1912, N 114, էջ 3: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 152:
1913			Ուսուցիչ՝ Ստ. Սարգսյանը, հոգաբարձուներ՝ Ստ. Տեր-Ավետիքյան և Հովհ. Հովհաննիսյան:	«Հորիզոն», 1913, N 21, էջ 5: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 152: