Գրատուն-մատենադարան :: ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Գրատուն-մատենադարան 1877 թ․

Ադրբեջան / Հյուսիսային Արցախ / Դաշկեսան / Խաչակապ

Պատմություն
1877 թ․

Թարգմանչաց վանքը եղել է գրի և գրչության օջախ: Ունեցել է նաև 1877 թ. հիմնադրված գրատուն-մատենադարան: Խոսելով գրատան մասին՝ Սարգիս Ջալալյանցը գրում է. «Եղեալ են ի սմա բազում երևելի ձեռագիր մատեանք ...»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 6, գ. 775, թ. 9:
Ջալալեանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, հ. Ա, Տփղիս, 1842, էջ 168-169:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 230:

Վանքի գրատունը հարստացել է նաև վանական դպրոցի գործունեության շնորհիվ: Մասնավորապես վանահայր և ուսուցիչ Թեոդորոս վարդապետ Շիրակունին հեղինակել է մի շարք աշխատություններ՝ նվիրված Նարեկացու տաղերին, հայկական նվագարաններին և այլն:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 230:

1890 թ․

1890 թ. կազմված մի տեղեկագիր հաղորդում է, որ վանքում եղել է Զ դարի ձեռագիր ավետարան և «ճոխ մատենադարան», 1910 թ. մեկ այլ տեղեկագրում նշված է, որ հիշյալ ձեռագիրը Գանձակի փոխանորդության միջոցով հանձնվել է Սբ. Էջմիածնին:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 6, գ. 31, թ. 100:
Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 6, գ. 775, թ. 9:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 230:

1233 թ․

1. Ավետարան. «Մենաստանիս մեջ կայ մի մագաղաթեաց երկաթագիր պատկերազարդ աւետարան, որ թանկագին կարող է համարուիլ ամեն մի ընտիր մատենադարանի համար թէ իւր հնութիւնով և թէ ընտիր պատկերներով: Աւետարանի գրչութեան թուականն անյայտ է. իսկ ծաղկանկար երեսներից մէկի՝ իններորդի ներքին տողումը երևում է. «Ի թիւս ՈՁԱ (1233). ծաղկազարդեցաւ սուրբ աւետարանս բարեխաւս առ Քրիստոս Յիսուս Տէր մեր»: 1312 թվականին ավետարանը ստացել է Սյունյաց իշխան Գրիգոր Օրբելյանն ի հիշատակ իր հանգուցյալ կնոջ Ասփայի և ընծայել Խադարի (Խաթրա) վանքին:
Ավետարանի մանրանկարներից «Յիշատակութեան արժանի է և մի պատկեր ս. Աստուածածնի, հնակերտ բոլորովին: Այս պատկերի վերայ տիրամօր կերպարանքը բոլորովին ուրիշ գծագրութիւն ունի՝ մինչև այսօր իմ տեսած պատկերներիցս բոլորովին տարբեր: Աստուածածինը նկարած է ստինքը իւր զաւակի բերանին, որ հազիւ ուրեք կարելի է տեսնել»: Նկարազարդումների առթիվ Մակար եպիսկոպոսը նշել է. «Ընտրելագոյն են պատկերներն, նկարներն, նախշերն, ծաղիկներն և թռչնագրերն, հիանալի են առհասարակ բոլոր գծագրութիւններն, անկեղծ ներկեր, վայելուչ գոյներն և ամենաընտիր ոսկեզօծն: Վերջապէս մի մագնիսական զօրութիւն, որ իրեն է քաշում այցելուաց ուշադրութիւնը, գեղարվեստի այն նրբագործութիւնն է, որի նմանն հազուագիւտ է հին ձեռագրաց մէջ»:

«Արձագանք», 1886, N 21, էջ 309:
Եգանյան Օ., Թարգմանչաց վանքի հայերեն ձեռագրերը, «Էջմիածին», 1971, Ե, էջ 57:
Մաթևոսյան Ա., Թարգմանչաց ավետարանը, «Էջմիածին», 1992, Թ-ԺԱ, էջ 102, 1993, Ա-Գ, էջ 105:
«Արձագանք», 1885, N 4, էջ 55:
Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 308:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 230:

1324 թ․

2. Ավետարան. գրվել է 1324 թ., գրիչ՝ Վարդան:

«Ցուցակ Ձեռագրաց», հ. Ա, Երևան, 1965, N 2837:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 230:

1652 թ․

3. Ավետարան. գրվել է 1652 թ., գրիչ՝ Գրիգոր քահանա Բյուրականցի, ստացող՝ Սարխոշ քրիստոնեա Վարդենիսցի:

«Էջմիածին», 1971, Ե, էջ 57:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 230:

1870 թ․

4. «Արձագանք Նարեկայ տաղք». գրվել է 1870-1872 թթ., հեղինակ՝ Թեոդորոս վարդապետ Շիրակունի:

«Ցուցակ Ձեռագրաց», հ. Ա, Երևան, 1965, N 2847:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 230:

1873 թ․

5. «Անցք Վահանայ Մամիկոնեան». չափածո, գրվել է 1873 թ., հեղինակ՝ Թեոդորոս վարդապետ Շիրակունի:

«Ցուցակ Ձեռագրաց», հ. Ա, Երևան, 1965, N 3094:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 230:

1874 թ․

6. «Նուագարան բարեւղձ». գրվել է 1874 թ., հ. Ա, հեղինակ՝ Թեոդորոս վարդապետ Շիրակունի:

«Ցուցակ Ձեռագրաց», հ. Ա, Երևան, 1965, N 3346:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 230:

1876 թ․

7. «Նուագարան բարեւղձ». գրվել է 1876 թ., հ. Բ, հեղինակ՝ Թեոդորոս վարդապետ Շիրակունի:

«Ցուցակ Ձեռագրաց», հ. Ա, Երևան, 1965, N 3150:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 230:

1876 թ․

8. «Նուագարան բարեւղձ». գրվել է 1876 թ., հ. Գ, հեղինակ՝ Թեոդորոս վարդապետ Շիրակունի:

«Ցուցակ Ձեռագրաց», հ. Ա, Երևան, 1965, N 3549:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 230:

1876 թ․

9. «Նոր քնար հայկական». գրվել է 1876 թ., հեղինակ՝ Թեոդորոս վարդապետ Շիրակունի:

«Ցուցակ Ձեռագրաց», հ. Ա, Երևան, 1965, N 3550:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 230:

1876 թ․

10. «Քրիստոնէական վարդապետութիւն». գրվել է 1876 թ., հեղինակ՝ Թեոդորոս վարդապետ Շիրակունի:

«Ցուցակ Ձեռագրաց», հ. Ա, Երևան, 1965, N 2938:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 230:

1877 — 1878 թթ․

11. «Կիթառ հայկական». գրվել է 1877-1878 թթ., հեղինակ՝ Թեոդորոս վարդապետ Շիրակունի:

«Ցուցակ Ձեռագրաց», հ. Ա, Երևան, 1965, N 2737:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 230:

1891 թ․

12. «Նոր քնար հայկական». գրվել է 1891 թ., հեղինակ՝ Թեոդորոս վարդապետ Շիրակունի:

«Ցուցակ Ձեռագրաց», հ. Ա, Երևան, 1965, N 2740:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 230:

Հիրավի, մեծ է եղել վանահայր Թեոդորոս վարդապետ Շիրակունու դերը Թարգմանչաց վանքում. «Հայր սուրբը այն բացառիկ հոգևորականներից է, որոնք սիրահար են մեր գրաբար լեզուին: Թեոդորոս հայրը մեր հին մատենագիրներից իւր սիրոյ առարկայ ընտրել է Նարեկացու ոսկեղենիկ գրուածքը, որ ինչպէս յայտնի է, թէև արձակ, բայց չափազանց ճոխ բանաստեղծական հիւսուածք է: Հայր սուրբը Նարէկի աղօթագիրքը ոտանաւորի է վերածել՝ նոյնպէս գրաբար լեզուով, իսկ այժմ էլ գրաբարից սկսել է թարգմանել աշխարհաբարի»:

«Արձագանք», 1885, N 4, էջ 56:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 230-231:

1840 — 1860 թթ․

Ցավոք, գրատուն-մատենադարանի ձեռագրերից շատ քիչ բան է մեզ հասել: Դեռևս 1840-1860 ական թվականներին՝ վանահայր Տեր Մովսես քահանա Եպիսկոպոսյանցի օրոք, զգալի թվով գրքեր են կորել:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 6, գ. 31, թ. 56-58:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 231:

Գրատուն-մատենադարանի նկատմամբ շատ վանականների ունեցած անհոգի, անտարբեր վերաբերմունքի, նրանց սահմանափակ մտածողության մասին Ս. Ջալալյանցը գրում է. «...յանզգուշութենէ բնակեալ միաբանից յանշարժութեան մնացեալ՝ մատնեալ են ապականութեան, և ապա թաղեալ են ի սիրտ երկրի ի նշան մեծի յարգանաց ըստ ռամկական մտաց նոցա»:

Ջալալեանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, հ. Ա, Տփղիս, 1842, էջ 168-169:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 231:

1895 թ․

Հայտնի է, որ 1895 թ. գրատուն-մատենադարանը եղել է ավելի քան 1000 կտոր գիրք, մինչդեռ 1902 թ.՝ միայն 391: Ընդ որում, 1910 թ. գրատունը՝ որպես այդպիսին այլևս գոյություն չուներ. «Նախկին մատենադարանի տեղը անապահով լինելու պատճառով, Ս. Թարգմանչաց վանքի պատկանեալ բոլոր գրքերը զետեղւած են այժմս վանքի մէջ, ձախակողմեան խորանում, ուր դրւած է մի մեծ պահարան, որտեղ և դարսած են խառն ի խառն գրքերը»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 6, գ. 775, թ. 9-11:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 231:

1911 թ․

Նկատի ունենալով շուրջ երկու տասնամյակ շարունակ Թարգմանչաց վանքի գրատուն-մատենադարանում տիրող անմխիթար վիճակը՝ 1911 թ. հունվարի 12-ին Էջմիածնի Սինոդը որոշում է կայացնում. «յանձնարարել Գանձակի փոխանորդին, յիշեալ գրադարանի ձեռագրերը ուղարկել Մ. Աթոռ, գիւղական դպրոցի յարմար գրքերը տալ Բանանց գիւղի հայոց դպրոցին, իսկ միւս ծանրակշիռ գրքերը յանձնել Գանձակի Ս. Յովհաննէս և Ս. Լուսաւորիչ եկեղեցիների ծխական դպրոցների գրադարաններին»: