Գագա Սբ. Սարգիս Վանք :: ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Գագա Սբ. Սարգիս Վանք

Ադրբեջան / Հյուսիսային Արցախ / Ղազախ / Դաշ-Սալահլի

Տեղադրություն

Գտնվում է Դաշ-Սալահլի գյուղից 4 կմ արևմուտք՝ ՀՀ պետական սահմանից հազիվ 0,5 կմ արևելք՝ Գագ լեռան գագաթին (ծովի մակերևույթից 922 մ, ստորոտից՝ 420 մ բարձրության վրա):

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 440:

Պատմություն

Միջնադարյան Հայաստանի մեծահռչակ վանքերից մեկի՝ Գագ բերդի կամ Գագա Սբ. Սարգիս վանքի հիմնադրման պատմությունը ավանդաբար կապվում է քրիստոնեության համար նահատակված և սրբերի շարքում դասված զորավար Սբ. Սարգսի հետ: Նրա մասունքները Մեսրոպ Մաշտոցը բերել և ամփոփել է Ուշի գյուղի (ՀՀ, Արագածոտնի մարզ) և Գագ բերդի (Ղազախի շրջան) տարածքում՝ հիմնելով Սբ. Սարգիս անունով երկու եկեղեցի. «...սկզբնաւորութիւնն եկեղեցական պատմութիւնը Ս. Մեսրոպին է տալիս, որ բերել և ամփոփել է այստեղ Ս. Սարգսի գագաթի մի մասն: Նոյնը երգում է եկեղեցին էլ. Խաչաչարչար ս. դիտապետ, նշանագործ անուամբ ի խաչ և յեկեղեցի. առաւել պայծառ ի գլուխս Գագայ, ի գագաթան տեղւոջ օրհնեալ Սրբոյն Մեսրոպայ»:

«Արձագանք», 1886, N 12, էջ 161:
Նաև՝ «...էր ի Գագ խաչ մի սքանչելագործ առ ամենայն նեղեալս, և մանաւանդ առ գերիս. զի որք ապաւինէին ի նա բոլորով սրտիւ, ինքն իսկ սուրբ վկայն Սարգիս բանայր զդրունս բանտից և արգելանաց, և լուծանէր զերկաթսն, և առաջնորդէր մարմնաւոր տեսլեամբ ի տեղիս իւրեանց. և համբաւ սքանչելեացն տարածեալ էր ընդ ամենայն ազգս, զոր կանգնեալ ասէին, սրբոյն Մեսրոպայ վարդապետին մերոյ» (Կիրակոս Գանձակեցի, էջ 252): Նաև՝ «...զԳագ անուանի բերդ, և գաւառ ի Գագկայ թագաւորէ շինեալ, ուր կայ հռչակաւոր և սուրբ ուխտն խաչ և եկեղեցի յանուն սրբոյն Սարգսի զօրավարին, օրհնեալ ի սրբոյն Մեսրովբայ վարդապետէն և թարգմանչէն Հայոց, որ կայ ի գլուխս Գագայ» (Սամուէլի քահանայի Անեցւոյ Հաւաքմունք ի գրոց պատմագրաց, Վաղարշապատ, 1893, էջ 145):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 440-441:

Գագի եկեղեցու՝ Սբ. Սարգսի պաշտամունքի հետ կապված լինելը փաստում են նաև վրաց աղբյուրները. «...Սպահան գնացին [ուխտավորներ] Հայոց (Սոմխիթի) բոլոր քաղաքներից և բազում պատիվներով հանեցին նրա (Սարգսի) մասունքները, և նրա աջը դրին Գագի եկեղեցում, որ Պետրոսն էր շինել»:

Մելիքսեթ-Բեկ Լ. Մ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի եւ հայերի մասին, հ. Ա, Երեւան, 1934, էջ 115:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 441:

1130 թ․

Գագա Սբ. Սարգիս վանքը հիշվում է 1130 թ., երբ «...լցաւ դաշտն Գագայ անթիւ և անհամար հեծելօք յամենայն ազգաց անօրինաց հաւաքեալ, որ կամեցան այրել զսուրբ խաչն՝ որ յանուն զօրավարին Սարգսի: Եւ ի բարկութենէ Տեառն խելացնորեալք կոտորեցին զմիմեանս...»:

Հաւաքումն պատմութեան Վարդանայ վարդապետի, Վենետիկ, 1862, էջ 123:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 441:

1163 թ․

Վանքը հիշատակվում է և 1163 թ. տեղի ունեցած անցքերի առնչությամբ. «Ի ՈԺԲ. թվին եկն Ելտկուզ Աթաբակն բազմօք զօրօք ի դաշտն Գագայ և հուր արկեալ կամէր այրել զսուրբ խաչն՝ զԳագայ սուրբ Սարգիսն յորոյ զօրութենէն եռաց ի մէջ բանակի նոցա օձ թունալի խածանող...»:

Սամուէլի քահանայի Անեցւոյ Հաւաքմունք ի գրոց պատմագրաց, Վաղարշապատ, 1893, էջ 138:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 441:

13 դ․

ԺԳ դարում Գագ դաշտի նշանավոր հնությունների թվում նշվում է նաև Գագա Սբ. Սարգիսը. «Վրկանի աշխարհն Գրիմն է, ձգի մինչեւ ի Կասբից ծովն եւ ապա դաշտն Գագայ, ուր կայ սուրբ Սարգիսն...»:

Աշխարհացոյց Վարդանայ վարդապետի, Փարիզ, 1960, էջ 34:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 441:

13 դ․

Այնուհետև վանքը հիշվում է ԺԳ դարի 30-ական թվականներին, երբ հայ պատմագիր, եկեղեցական և հասարակական գործիչ Վանական վարդապետ Տավուշեցին (1181-1251) իր և աշակերտների փրկության հույսով դիմել է Գագ բերդի բնակիչներին. «...երթամ անկանիմ առ ոտս սրբոյ Նշանին, որ յանուն սրբոյն Սարգսի, խնդրել նովաւ ի տեառնէ վասն քո և այլ եղբարցն, որք կան ի ձեռս անօրինացդ...»:

Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմութիւն Հայոց, աշխատասիրությամբ` Կ. Մելիք-Օհանջանյանի, Երևան, 1961, էջ 251-252:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 442:

Վիմագրեր

Վանքի որմերի արձանագրությունները, որոնք ժամանակագրորեն վերաբերում են ԺԳ-ԺԹ դարերին, պատմական մեծ արժեք ու կարևորություն ունեն: Ցավոք, դրանց ընդօրինակման, վերծանման և հրատարակման գործն աչքաթող է արվել երկրամասի տարածքում հայերեն վիմագրերի հավաքման աշխատանքին լծված հայտնի մասնագետների կողմից: Բացառություն են կազմում Ս. Ջալալյանցը և «Արձագանք»-ի թղթակիցը: Վերջինիս հրատարակած թվով 5 արձանագրություններից 1986 թ. մեր այցելության ժամանակ պահպանվում էր միայն մեկը, իսկ մեկն էլ միտումնավոր քերված էր, սակայն որոշ տառեր տեղ-տեղ դեռևս նշմարելի էին:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 442:

Նորոգություն

Ինչպես վկայում են վիմագիր արձանագրություններն ու արխիվային վավերագրերը, Գագա Սբ. Սարգիս վանքը, որը միաժամանակ մեծ հռչակ ունեցող ուխտատեղի էր (ուխտագնացության օրերն էին յուրաքանչյուր տարվա Զատիկը և Նոր Կիրակին), դարերի ընթացքում պարբերաբար ենթարկվել է նորոգությունների: Մեզ հայտնի վերջին նորոգությունը, որ ձեռնարկել էր Աղա Սարգիս Վարշամյանը և իրականացրել թիֆլիսեցի որմնադիր Եսայի Նուրինյանցը, ավարտվել էր 1851 թ. «...բազում տաժանմամբք նորոգ կառուցեալ ի հիմանց, ի կատարումն ց1851 ամն զեկեղեցին այն վայելչապէս կոփածոյ քարամբք և կամարակապ առաստաղիւք, ի ներքուստ և արտաքուստ, հանդերձ փոքրիկ կաթուղիկէիւ, շրջապատեալ զնոյն պարսպաւ, բաց յայսմանէ նախ հարթեալ զդժուարագնաց ճանապարհս նորին ընդարձակեցի այնպէս, զի յայնմհետ է ցայժմ ժողովուրդք սալիւք անարգել և անդորութեամբ երթևեկին յուխտատեղին այն»: Ի դեպ, նորոգության ողջ ծախսը կազմել էր 2210 ռուբ. 23 կոպ., որից 736 ռուբլին նվիրաբերել էին ուխտավորները:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 3735, թ. 1:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 442:

Ավելի ուշ նորոգչական աշխատանքներ է ծավալել կոթեցի Արզուման Խաչատրյան Տեր-Սարգսյանցը:

Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 396:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 442:

Նկարագրություն
1886 թ․

Հարկ է նշել, որ Սբ. Սարգիս վանքում վիմագրերի միտումնավոր ոչնչացման փաստն արձանագրվել է դեռևս 1886 թ. «Նոյն արձանագրութեան մօտն և աջակողմը կան ուրիշ արձանագրութիւններ, որոնք մասամբ հնութիւնից և մասամբ թշնամի ձեռքից եղծուած են և չեն կարդացվում...»:

Արձագանք», 1886, N 12, էջ 162:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 443:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն

Եղել է գավթի հետագայում ավելացրած ճակատին. 1986 թ. գոյություն չուներ.
Ի թագաւորութեան վրաց Գաւրգայ...:
Հրատ. «Արձագանք», 1886, N 12, էջ 162:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 442:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն

Մեծ մատուռի մուտքի ճակատին. 1986 թ. գոյություն չուներ.
Զսուրբս յիշատակ և հայրենիք յազգէ յազգ, յորդիցէ յորդիք մինչև յաւիտեան գանձ մեզ անկողոպտելի. և սկիզբն արարի նորոգման եկեղեցւոյս, որ խախտեալ էր ի բազում ժամանակաց, և զարդարիցի զայս և շինեցի իմ հաւատարմութեամբ որ ոչ ում աւգնութիւն, ես (առ իս) չկէր և կանգնեցի զփառաւոր նշան ոսկեաւծ բազմացուցի ի գլուխ գումբէթին ի բարեխաւսութիւն ինձ և ծնողաց իմոց և զաւակաց և զորդեցի զժամն յերկրորդի մի շաբաթն աւրն և կիրակէն մատուցանի ծնողաց իմոց և յետ մահուան իմո ինձ հանապազ, և ով որ խափանէ նզովեալ եղիցի յԱստուծոյ և մասնակից Յուդայի ամէն:
Հրատ. Ջալալեանց Ս., Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մասն Ա, Տփղիս, 1842, էջ 158: «Արձագանք», 1886, N 12, էջ 161-162:
Տարընթերցում. Ջալալյանցի մոտ, վիմագրի վերջում՝ «...Յուդայի և խաչահանողացն եղիցի»:
Ծանոթ. Հավանաբար ԺԳ-ԺԴ դարեր:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 443:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1332 թ․

Եղել է փոքր մատուռի մուտքի ձախակողմում. 1986 թ. գոյություն չուներ.
Ի թուին ՉՁԱ (1332), ես Ջվանշէր շինեցի զխորանս և կանգնեցի զխաչս բարե..., ով խափանէ իմ մեղացս տէր է և դատի յԱստուծոյ:
Հրատ. «Արձագանք», 1886, N 12, էջ 162:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 442:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1338 թ․

Եղել է գավթի հյուսիսարևելյան ճակատին. 1986 թ. գոյություն չուներ.
Կամաւն Ա(ստուծո)յ ես Խաչերե/սս Գր(ի)գ(որ) Յակոբս կանկ/նեցաք զխաչս ի բա/րեխաւս մեզ եւ ծն/ողաց մերոց, որք եր/կիրպագէք յ(ա)ղ(աւ)թս յ/իշեցէք, ի թուին ՉՁԷ (1338):
Հրատ. «Արձագանք», 1886, N 12, էջ 162:
Ծանոթ. հրատարակիչն ունի մի քանի մանր տարընթերցումներ:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 442:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 թ․

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն

Բեկոր, ագուցված եկեղեցու պատի մեջ, ընդարձակ արձանագրության մասն է, երկտող.
...զխաչս ... ինձ / ... (ծնող)աց իմոց, որք երկիրպագանէք...:
Ծանոթ. առաջին տողի մեծ մասը միտումնավոր կերպով քերված է:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 442:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1838 թ․

Եկեղեցու մուտքի բարավորին՝ 7 տող, վերջին տողի մի մասը՝ վրացերեն. 1986 թ. արձանագրությունը տեղում էր, սակայն միտումնավոր քերված.
Կառուցաւ Ս(ուր)բ Սարգիս եկեղեցիս ի հիմանէ | աշխատութեամբ եւ արդեամբք Ղազախու | գաւառի Կօթի գիւղացի Արզուման Խա|չատուրեան Տէր Սահակեանցի, ի յիշատա|կի իւր ծնողաց եւ որդւոց իւրոց, | 1838 ... | ...:
Հրատ. «Արձագանք», 1886, N 12, էջ 161:
Ծանոթ. «Արձագանքի» թղթակիցը հրատարակել է միայն սկզբի 5 տողը:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 442:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

1838 թ. իրականացված նորոգության մասին պատմող արձանագրությունը, որն արդեն 1985 թ. միտումնավոր քերված էր

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Հիշատակագրություն 1208 թ․

Գագ լեռան ծերպերի մեջ եղած քարայրներից մեկում կարդացվել է.
...ի թուիս հայոց ՈԾԷ (1208), յիշխանութեան...:
Հրատ. «Արձագանք», 1886, N 12, էջ 162:
Ծանոթ. «Այս մեծադիր լերան չորս կողմը, գագաթից փոքր ինչ ներքև, փորուած են բազմաթիւ այրեր, որոնք եղել են տեղեր զօրքի և կամ այլ բազմութեան. որովհետև այս բոլոր այրերը կազմել են ընդարձակ ամրոցական շինութեան մասեր: Այդ այրերից երկուսի մէջ կան ժայռի վերայ փորագրուած արձանագրութիւններ. տարաբաղդաբար թէ հնութիւնից և թէ այդ այրերում ...ձմեռնային ժամանակին ոչխար պահպանող թուրք մոլեռանդների չարամտութիւնով եղծածների պատճառով հնարաւորութիւն չունեցանք կարդալու, բացի սկզբի տողից, որ այս է...» («Արձագանք», 1886, N 12, էջ 162):

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 443:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇒ Արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Դ. Ախունդով
Աղբյուրը Գծագիր

Հատակագիծ (չափագրությունը՝ Դ. Ախունդովի)

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇒ Արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ