ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Հարար 9 Հուշարձան

ԼՂՀ (Երկիր) / Քաշաթաղ (Շրջան) / Հարար (Գյուղ)

Տեղադրություն

Հարարը հարուստ պատմական անցյալ ունեցող գյուղ է: Գտնվում է Հակարի գետի ձախ կողմում, գետափից (ուղիղ գծով) 6 կմ հեռավորության, ծ. մ. 1180-1280 մ բարձրության վրա, հարավ-արեւմտահայաց լեռնալանջին: Գյուղը ներկայիս ԼՂՀ Հադրութի շրջանի արեւմտյան սահմանից հեռու է ընդամենը 2 կմ:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 179:

Պատմություն
17 դ․

Մինչեւ XVII դարը Հարարի մասին սկզբնաղբյուրները լռում են, բայց գյուղում պահպանված նյութական մշակույթի նմուշները վկայում են, որ այն շատ ավելի վաղ շրջանից ի վեր է գոյություն ունեցել:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 179:

Գրչօջախներ
1666 թ․

Մեսրոպ Մաշտոցի անվ. Մատենադարանում, 3437 համարի ներքո պահվող ձեռագիր «Մաշտոց ձեռաց»–ի հիշատակարանից պարզվում է, որ այն ստեղծվել է Պաղտասար դպրի ձեռքով եւ Մարտիրոս քահանայի պատվերով, 1666 թ. Հազարան երկրի Հարար գյուղում:

«Ցուցակ ձեռագոսց», հ. Ա, Երեւան, 1965, ձեռ. N 3437։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 179:

1668 թ․

1668 թ. այստեղ «յերկիրս Հագարեան ի գեօղն, որ կոչի Հարար» ստեղծվել է նաեւ մեկ այլ ձեռագիր «Մաշտոց»: 1885 թ. այն պահվելիս է եղել Վ. Տեր-Գրիգորյան Դաղյանի մոտ:

«Մեղու Հայաստանի», 1885, N 94, 1 դեկտեմբերի, էջ 1։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 179:

1671 թ․

Նույն Պաղտասար դպրի ձեռքով Հարար գյուղի եկեղեցում 1671 թ. ստեղծվել է մեկ այլ ձեռագիր, որի հիշատակարանում գրված է. «...Արդ, գրեցաւ կենսաբեր սուրբ Աւետարանս ձեռամբ մեղապարտ եւ սուտանուն Պաղտասար դպրի, ի թուաբերութեանս Հայոց ՌՃԻ (1671)–ին ի յերկիրս Հագարեան, ի գեօղս որ կոչի Հարար, ընդ հովանեաւ սրբոյս Ստեփաննոսի...»: Այդ ձեռագիրը պահվում է Լոնդոնի «Վելքոմ» ինստիտուտի գրադարանում:

«Բանբեր Մատենադարանի», N 15, Երեւան, 1986, էջ 323։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 179:

Պատմություն
19 դ․

Այնուհետեւ շուրջ 1,5 դար աղբյուրները Հարարի մասին լռում են: Միայն XIX դարի կեսերից է գյուղը սկսում հաճախակի հիշատակվել զանազան վավերագրերում:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 179:

Բնակչություն
1930 թ․

1930-ական թվականներից Հարարում իսպառ մարեց հայ կյանքը: Այնտեղ կամաց-կամաց բնակություն հաստատեցին մերձակա գյուղերից փոխադրված թրքախոս քրդեր եւ թուրքեր: Դրանց թիվը 1976-ին արդեն կազմում էր 268 շունչ:

«Ադրբեջանական խորհրդային հանրագիտարան» (ադրբեջաներեն), հատոր I, Բաքու, 1976, Էջ 509։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 180:

1905 թ․

Աղյուսակից երեւում է, որ Հարարը քիչ թե շատ բնակչության աճ է ունեցել մինչեւ 1905 թ. նոյեմբերի իրադարձությունները: Այնուհետեւ, դեռ չապաքինված, 1918 թվականից հետո, եւ, վերջնականորեն խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո՝ այն, փաստորեն, ամայացավ:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 180:

Պատմություն
1880 թ․

Հարկ է նշել, սակայն, որ Հարարում «խաղաղ տարիներին» էլ իրադրությունն ավելի քան լարված էր: Դեռ 1880-ականների սկզբներին խաշնարած քոլան ցեղի քրդերը իրենց ավազակաբարո հարձակումներով անընդհատ լարվածության մեջ էին պահում Հարարի հայ բնակիչներին: Ականատեսը վկայում է. «Անցեալ տարի նրանք երեք ամսուայ ընթացքում հարեւան Հարար զիւղից մօտ 100 գլուխ տաւար յափշտակեցին»): Արդյունքը եղավ այն, որ 1891 թ. հարարցիներից 15 ընտանիք ստիպված թողեցին հարազատ գյուղը եւ, փոխադրվելով Ջեւանշիրի գավառ, Տրտու (Թարթառ) գետի ափին, բեկապատկան հողի վրա նոր գյուղ հիմնեցին: Նրանք, ովքեր մնացին հարազատ գյուղում, ապրեցին 1905 թ. սարսափները. «135 տուն ժողովուրդը կողոպտւեց մինչեւ վերջին թելը, վերջին ասեղը: Ապա նա գերի ընկաւ շրջապատող թուրքերի ձեռքը: Խե՜ղճ հայեր, օրեր շարունակ նրանք ապրում էին մահւան սարսափի, բարոյական եւ հոգեկան տանջանքների տակ, նրանք կտրւած դրսի աշխարհից, չը գիտէին, ի՞նչ էր կատարւում դուրսը, չը գիտէին, որպիսի վախճան է սպասում իրենց: Եւ երբ այդ բոլորից յետոյ զօրքը գնաց նրանց ազատելու, նրանք չէին հաւատում իրենց աչքերին: Ինչպէս դահճի սրից փախածը, նրանք հեռացան այդ ծանօթ վայրերից, այլ եւս չը վերադառնալու պայմանով, գնացին մի այլ տեղ ապաստան փնտռելու: Հարարն ունեցաւ բաւական մարդկային զոհեր...»: Ի դեպ հարարցիները, ուժերի բազմակի աննպաստ հարաբերությունն ու չորս բոլորից պաշարված լինելը հաշվի առնելով, հենց սկզբից դիմադրելու փորձ անգամ չէին արել. «... Հարար գիւղը անձնատուր եղաւ եւ թոյլ տւեց խուժանին կողոպտելու եղած չեղածը առանց դիմադրութեան»:

«Նոր Դար», 1885, N 104, Էջ 4։
"Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа", выпуск 25, Тифлис 1898, Էջ 103։ Գյուղը, որտեղ հանգրվանել Էին հարարցի հայերը, ներկայիս ԼՂՀ Մարտակերտի շրջանի արեւմտյան ծայրում գտնվող Չափարն Է։
Ա-Դօ, Հայ-թրքական ընդհարամները Կովկասում 1905–06 թթ., Երեւան, 1907, Էջ 162- 263։ Ի դեպ, նույն 1905 թ. Հարար գյուղի համար քահանա Էր ձեռնադրվել Համբարձում Գրիգորյան Ադանյանցը («Արարատ», 1905, ապրիլ, Էջ 312)։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 180:

Բնակչություն
1907 թ․

Հայտնի է, որ 1907 թ. նոյեմբերին հարարցի ցիրուցան եղած 10 ընտանիք (78 շունչ) հոգեւոր իշխանություններին խնդիրք էին ներկայացրել Ամարասի վանքի կալվածներից մի հողամասի վրա բնակություն հաստատելու նպատակով: Չնայած վանահոր համաձայնությանը, ինչ-ինչ հանգամանքներ նկատի առնելով, կոնսիստորիան 1908 թ. մայիսին մերժել էր խնդիրքը:
Ի վերջո, ոչ իրենց կամքով, այլ կառավարության ստիպմամբ հարարցիների մի մասը կրկին սկսեց համախմբվել հայրենի գյուղում, բայց նրանց թիվը, ինչպես երեւում է վիճակագրական աղյուսակից, օրինակ՝ 1914 թ. հունվարի 1-ին, կազմել է ընդամենը 412 շունչ: Նրանց մի փոքր մասն այդպես էլ մնաց Խանքյանդում (Ստեփանակերտ):

Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 56, ց. 6, գ. 675, թ. 2, 6։
«Մշակ», 1906, N 240, 2 նոյեմբերի, Էջ 1-2:
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 180:

Նկարագրություն

Խորհրդային տարիներին, երբ վերջապես Հարարը վերածվել էր մի թրքաբնակ գյուղի, մերձակա գյուղերի քուրդ եւ թուրք բնակիչների ձեռքով վերանում էին գյուղում բնիկներից մնացած հիշատակները, այդ թվում եւ մշակութային հուշարձանները: Ցավոք, պատմական այս գյուղի մշակույթի հուշարձաններն իր ժամանակին բավարար չափով չէին ուսումնասիրելվել, եւ դրանց զգալի մասն այժմ անդարձ կորստի է մատնված:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 181:

Հարկ է նշել, որ Հարար գյուղը բաղկացած է եղել իրարից բավականին հեռավորություն ունեցող եւ ավելի հաճախ առանձին գյուղեր համարվող մի քանի գյուղամասերից. «Հարարը բաժանուած է չորս մասի, որոնք առանձին-առանձին գիւղ են կազմում եւ պաշտոնական տեղերում կրում են միեւնոյն Հարար անունը, իսկ իրենց մէջ յայտնի են որոշ անուններով, այն է՝ Թէզ-Խարաբ, Արփագեադիւկ, Գօնաղգեօրմազ եւ Սեչմանլու...»:

«Նոր Դար», 1899, N 63, էջ 3։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 180:

Հուշարձաններ

Իր ժամանակին Հարարի մերձակայքում նշանավոր սրբատեղիներ կային. «Հարարում կան մի քանի ուխտատեղեր՝ «Ամուտեղ», «Հուռում այեա» եւ «Սիւմիւքլու բաբա» անուններով, սակայն դրանք կորած են անյայտութեան մէջ...»:

«Նոր Դար», 1899, N 63, էջ 3։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 183:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ընդհանուր
Ուղղությունը ⇓ Հարավից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Թեգ-Խարաբ
Արփագեադիվկ
Գօնաղգեօրմազ
Սեչմանլու

Գյուղի բնակչության թվաքանակին վերաբերող տվյալների համադրումը ներկայացնում է հետեւյալ պատկերը.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1841	31	147	175	322		Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 305, թ. 15: Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 180:
1850	47	160	112	272		Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 2596, թ. 74: Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 180:
1876				737		Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 56, ց. 1 գ. 6775, թ. 105-106: Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 180:
1886	134			1004		Ղ. Ալիշան, Սիսական, Վենետիկ, 1893, էջ 100: Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 180:
1889		416	339	755		Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 56, ց. I, գ. 8583, թ. 39-40: Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 180:
1891	134	532	482	1014		Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 401: Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 180:
1901		699	561	1260		Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 56, ց. 14, գ. 205, թ. 235-236: Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 180:
1905	135					Ա-Դօ, Հայ-թրքական ընդհարամները Կովկասում 1905–06 թթ., Երեւան, 1907, էջ 261: Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 180:
1914				412		"Кавказский Календарь на 1915 г.", Тифлис, 1914, էջ 107. Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 180:
1918		666	412	1078		Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 150, ց. 1, գ. 59, թ. 5: Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 180:
1921	9	29	26	55		Карапетян М. М., Этническая структура населения Нагорного Карабаха в 1921 г., Ереван, 1991, Էջ 17: Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 180: