ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Քարվաճառ 309 Հուշարձան

ԼՂՀ (Երկիր) / Քարվաճառ (Շրջան)

Աշխարհագրական միջավայր

Քարվաճառի շրջանը զբաղեցնում է 1936 քկմ մակերես, որից շուրջ 140-ը (Մեծ եւ Փոքր Ալ լճերի ավազանը), անջատելով Խորհրդային Հայաստանից շրջանին է կցվել 1923 թ.։ Սահմանակից է ԼՂՀ Մարտակերտի (արեւելքից) եւ Քաշաթաղի (հարավից) շրջաններին, ՀՀ Վարդենիսի, Վայքի եւ Սիսիանի (արեւմտյան եւ հարավ-արեւմտյան կողմերից) եւ Ադրբեջանի՝ Դաշքյասանի, Խանլարի (հյուսիսից) շրջաններին։

Ինչպես հայտնի է, Մեծ եւ Փոքր Ալ լճերի շրջանը Հայաստանից խլելն ու Ադրբեջանին կցելու որոշումն իրականացվել է Անդրկենտգործկոմի հողային ու անտառային վեճեր լուծող հանձնաժողովի՝ փետրվարի 2-ի նիստի, ապա եւ՝ Անդրկենտգործկոմի նախագահության՝ փետրվարի 18-ի նիստի որոշմամբ։ Համաձայն դրա՝ «...որոշվեց 2.000 դեսյատին զբաղեցնող Ալագյուլարը եւ հարակից արոտավայրերը վերցնել Հայաստանից ու տալ Քուրդիստանի գավառին, այն է՝ Ադրբեջանին» (Ռ. Գրիգորյան, Հայաստանի սահմանամերձ տարածքների զավթումը Խորհրդային Ադրբեջանի կողմից 1920-30-ական թվականներին, «Առերեսում», 1996, N16, էջ 6)։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 8:

Լեռները. Շրջանի ողջ տարածքը խիստ լեռնային է ու կտրտված։ Շատ են բարձրաբերձ լեռնագագաթները (Գյամիշ՝ 3724.6 մ, Սպիտակքար՝ 3300.4 մ, Քոնգուր՝ 3043.2 մ, Իծաքար՝ 3125.8 մ, Ցամաքասար (Սուսուզլուղ) 2845 մ, Պահակ՝ 2018.3 մ, Քոչլեռ՝ 2525.0 մ, Լաչին՝ 2261 մ, Քեթի՝ 3399 մ, Երկաթասար՝ 2900.9 մ եւ այլն)։ Առավել բարձրադիր՝ հյուսիսում՝ Մռավի, արեւմուտքում Ռմբոստյան եւ հարավում՝ Ծավդեից լեռնաշղթաները ձգվում են շրջանի սահմանների երկայնքով։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 8:

Լեռնանցքները. Շրջանը երեք կողմերից (բացառությամբ՝ արեւելյանի) մեկուսացած է բարձրաբերձ ու ջրբաժան լեռնաշղթաներով։ Հաղորդակցությունը հարեւան շրջանների հետ պահպանվում է լեռնանցքների շնորհիվ։ Առավել բարձրադիր Մռավի լեռնաշղթայում են Զնգրլիի (2885 մ), Օմարի (3261 մ) եւ Գյամիշի (3505 մ) լեռնանցքները։ Արեւմուտքից շրջանը երիզող Վարդենիսի կամ Ռմբոստյան լեռնաշղթայում են գտնվում Ռմբոստյան կամ Սոդքի (2400 մ), Նորաբակի (2600 մ) եւ Վ. Շորժա-Զայլիկ (2751 մ) լեռնանցքները։ Վերջապես՝ հարավում ձգվող Ծավդեից լեռնաշղթան հատում են Նաղդալի-Թախտաբաշի (2045 մ), Լյալյաբաղրլի-Ղազիխանլի (2215 մ) եւ մի քանի այլ ավելի դժվարանցանելի լեռնանցքներ։ Ի դեպ, բուն Քարվաճառի շրջանի տարածքում էլ կան բազմաթիվ լեռնանցքներ, որոնցից հիշատակելի են դեպի Խաչեն եւ Արագջուր գետերի հովիտները տանող լեռնանցքները (Քեչիլու–Աղջաքյանդի՝ 2180 մ եւ Օթախլար-Մրջմանի՝ 1930 մ)։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 8-9:

Գետերը. Բարձրլեռնային Քարվաճառի շրջանը բնականաբար հարուստ է բազմաթիվ գետերով ու վտակներով։ Լեռնաշխարհի ջրհավաք ավազանով սնուցվում է Հայաստանի խոշոր գետերից մեկը՝ Տրտուն (Թարթառ)։ Լեռնային աղբյուրներից գոյացած հարյուրավոր վտակները միախառնվելով սնուցում են շրջանի երեք հիմնական՝ Լեւ, Տրտու եւ Դուտխու գետերը։ Այդ եւ մյուս ավելի փոքր գետերն ու վտակները մշտահոս են, բայց հատկապես ջրառատ՝ գարնանն ու ամռան սկզբին՝ ձնհալի ժամանակ։ Այդ ամիսներին գետերի վարարումները սովորական երեւույթ են։ Հաճախ դրանք ողողում են լայնածավալ հովիտներ, քանդում կամուրջներ ու ավերում ճանապարհներ։ Այդ է նաեւ պատճառը, որ շատ գետերի ու վտակների վրա կառուցված բազմաթիվ միջնադարյան կամուրջներ չեն պահպանվել կամ պահպանվել են միայն դրանց խելերը։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 9:

Լճերը. Շրջանի տարածքում կան մի քանի փոքրիկ լեռնային լճեր։ Դրանցից նշանավոր են Մեծ եւ Փոքր Ալ (թուրք. Ալագյոլ), Գորտագարակ (թուրք. Ղանլիգյոլ), Սեւ (թուրք. Ղարագյոլ) եւ Զալխա լճերը։ Բոլորն էլ ունեն հրաբխային ծագում եւ որպես կանոն գտնվում են ալպիական գոտում, ծովի մակերեւույթից ավելի քան 2000 մ բարձրության վրա (Մեծ Ալ՝ 2729 մ, Փոքր Ալ՝ 2739 մ, Գորտագարակ՝ 2056 մ, Զալխա՝ 3062 մ)։ Լճերի մեծ մասը սնուցվում է մոտակա աղբյուներից եւ ունի ջրհավաք փակ ավազաններ։ Միայն Զալխա եւ Գորտագարակ լճակներն են, որ սնուցում են համապատասխանաբար՝ Որոտան եւ Իրիցաջուր գետերը։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 9:

Ջրվեժները. Որպես լեռնային, ջրառատ շրջան՝ Քարվաճառը զուրկ չէ նաեւ ջրվեժներից, բայց դրանք, նախ՝ շատ բարձր չեն եւ երկրորդ՝ գտնվում են ոչ թե հիմնական գետերի, այլ դրանց մանր վտակների վրա։ Հիշատակելի են, օրինակ, Լյակզուգետի վրա Ղարագյունեյ գյուղի եզրին գտնվող (բարձր. 5 մ) Լեւ գետի ձախ վտակի վրա (8 մ) եւ աջ վտակին (5 մ, երկուսն էլ Լեւ գյուղից 2-2,5 կմ հյուսիս-արեւմուտք), Եղցաջրի վրա (3 մ), Գյոյդարա գյուղից 0,5 կմ ներքեւ գտնվող եւ այլ ջրվեժները։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 9:

Անտառները. Չնայած տեղանքի խիստ կտրտվածությանը, այնուամենայնիվ շրջանի տարածքի 28,2 հազ. հա մակերեսը անտառածածկ է։ Վերջիններս գլխավորապես տարածված են Տրտու եւ Դուտխու գետերի հովիտներում ու դրանց հարող նախալեռներում։ Ծառատեսակների մեջ գերակշռում են կաղնին, ավելի սակավ՝ փշատերեւ ծառերը։ Անտառներն առատ են վայրի մրգատու ծառատեսակներով։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 9:

Արոտավայրերը եւ դաշտերը. Զբաղեցնում են շրջանի բարձրլեռնային տարածքների հիմնական հատվածները։ Ալպիական գոտիներում դրանք փռված են ծովի մակերեւույթից 2000-2800 մ բարձրության վրա։ Ավելի ցածրադիր մասերում դաշտավայրեր գրեթե չկան։ Ի դեպ, այս գոտում բազմաթիվ են փարախներն ու անասնապահական համալիրները։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 9:

Հանքային աղբյուրները. Հնուց անտի հայտնի են եղել Քարվաճառի բուժիչ հանքային ջրերը։ Միջնադարի շատ պատմիչներ զանազան հիշատակություններ են թողել դրանց մասին։ Քարվաճառի շրջանի տարածքում բխում են ինչպես սառը, այնպես էլ տաք հանքային աղբյուրներ։ Ուշագրավ օրինաչափությամբ բոլոր աղբյուրները բխում են խոր ձորերի կամ հովիտների մեջ, մեծ գետերի ափերից ոչ հեռու։ Դրանցից նշանավորներն են, օրինակ, Խոլոզանց գյուղատեղիից 1 կմ հյուսիս-արեւմուտք, Տրտուի աջ ափին (սառը) եւ նույն գյուղատեղիից 2 կմ հյուսիս-արեւելք, Տրտուի հանդիպակաց երկու ափերին (տաք), Քարվաճառի հյուսիս-արեւելյան եզրին, Բոյախլի գյուղատեղիի մոտ, Տրտուի աջ ափին՝ երկու տեղ (սառը), նույն գյուղատեղիից 2,7 կմ հարավ-արեւելք, Դուտխու գետի ձախ ափին (սառը), Զլփղարլի գյուղատեղիից 3 կմ հարավ, Դուխտու գետի ձախ ափին (սառը), Ջերմաջուր (թուրք. Իստիսու) առողջարանային ավանի հարավային ծայրում (տաք եւ սառը), Ղալաֆալղ գյուղատեղիում (սառը), Ապահեն կամ Տպել (թուրք. Բաշլիբել) գյուղատեղիից 2,5 կմ արեւելք (սառը) գտնվող հանքային աղբյուրները։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 9-10:

Ճանապարհները. Քարվաճառի շրջանում գլխավոր ճանապարհները հիմնականում անցնում են գետահովիտներով եւ առանձին դեպքերում միայն հատում ջրբաժան լեռնաշղթաները։ Որպես կանոն, գոյություն ունեցող եւ համեմատաբար բարվոք վիճակում գտնվող ճանապարհները գործել են առնվազն միջնադարից, իսկ խորհրդային տարիներին դրանք միայն լայնացվել են կամ պատվել կոշտ ծածկույթով (Ջերմաջուր-Խութավան հատվածը)։ Ուշագրավ է, որ ընդամենը 1-2 տարի չգործածված նորակառույց բազմաթիվ գյուղամիջյան ճանապարհներն արդեն հասցրել են իսպառ քայքայվել ու անհետանալ, իսկ հարյուրավոր տարիներ առաջ, հայերի կողմից պատրաստված ճանապարհները (օր.՝ Ծար-Քարվաճառ կամ Քիլիսալի-Ղուշյուվասի) այսօր էլ պիտանի են ու անցանելի։ Ի դեպ, ներկայիս շրջանի տարածքով էր անցնում միջնադարյան Հայաստանի հնագույն ճանապարհներից մեկը, որը Սեւանի ավազանը միացնում էր Պարտավ քաղաքին։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 10:

Պատմություն

Կան աղբյուրագիտական տվյալներ, որոնք առիթ են տալիս կարծելու, որ Քարվաճառի շրջանի տարածքը միավորված եղել է Վանի թագավորության կազմում։ Կարեւոր մի հանգամանք, ողջ Արեւելյան Հայաստանում շրջանն առաջիններից էր, ուր սկսեցին տարածվել քրիստոնեական գաղափարները (V դարից սկսած եպիսկոպոսանիստ Դադի վանքն ըստ ավանդության հիմնադրվել է մ. թ. I դարի 2-րդ կեսին քրիստոնեական քարոզչության համար նահատակված Թադեոս Առաքյալի յոթանասուն աշակերտներից մեկի՝ Դադիի գերեզմանի տեղում)։ V-VI դարերում շրջանի տարածքը մաս էր կազմում Աղվանից մարզպանության, որը կախում ուներ Պարսկաստանից։ Ըստ «Աշխարհացոյցի» շրջանը արդեն իսկ VII դարում պատմական Արցախ նահանգի 12 գավառներից մեկն էր՝ Վայկունիք անունով։ Նույն դարի կեսերից մինչեւ VIII դարի վերջերը գավառը ողջ Արցախի հետ միասին գտնվում էր արաբական տիրապետության ներքո։

Միխայիլ Ասորի, ժամանակագրութիւն, Երուսաղէմ, 1871, հավելված, էջ 33։
Անանիա Շիրակացի, Մատենագրություն, Երևան, 1979, էջ 295:
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 10:

9 դ․

IX դարի սկզբներից սկսեց հզորանալ գավառին տիրող հայ Առանշահիկ տոհմը, որի ներկայացուցիչները ամենաեռանդուն կերպով մասնակցում էին հակաարաբական պայքարին՝ միաժամանակ նորոգելով ու կառուցելով պաշտպանական ամրություններ, բերդեր։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 10:

Մինչեւ մոնղոլների տիրապետության շրջանը Վայկունիք-Ծարի իշխանության ներկայացուցիչները խնամիական կապերով բարեկամացած էին Զաքարյան զորապետների հետ (մասնավորապես՝ Զաքարե եւ Իվանե իշխանների քույրը՝ Դոփը, ամուսնացել էր տեղական իշխան Հասանի հետ) եւ վայելում էին վերջիններիս հովանավորությունը։

Գ. Հովսեփյան, Խաղբակյանք կամ Պռոշյանք Հայոց պատմության մեջ, Վաղարշապատ, 1928, էջ 19-20։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 10:

12 — 13 դդ․

XII-XIII դարերում Ծարի կամ Վերին Խաչենի իշխանության սահմանները զգալի ընդարձակվել էին։ Թերեւս, պատճառը Իվանե աթաբակից որպես օժիտ իշխանուհի Դոփի ստացած կալվածներն էին, որ ձգվում էին Սեւանա լճի հարավային ափի ողջ երկարությամբ՝ Սոդքից մինչեւ Շողվագա հատվածը։ Արեւելքում իշխանության սահմանները հասնում էին մինչեւ Ականաբերդ։ Այս սահմանների մեջ Դոփյան իշխանությունը կարողացավ մնալ մինչեւ XIV դարի սկզբները։ Համենայն դեպս 1312 թ. Խաչակապի Թարգմանչաց վանքում գրված ավետարանի հիշատակարանում մատնանշված են վերոհիշյալ սահմանները. «...Գրիգոր իշխան Հայոց՝ տէր եւ պարոն Փոքր Սիւնեաց՝ Հանդաբերդոյ եւ Ականւոյ եւ բարձր լերանց ծովակին Գեղամայ, Սոթից մինչեւ ի Շաղուագայ եւ գաւառք մեր յանուանէ այս է՝ Սոթ Գլուխ եւ Բերդաձոր եւ ճոխանց, Հասկաբակս, Ատրենիս, Կաղեր, Ուռիաձոր եւ Խորուագետ, Դւանոց եւ այլ իւրեանց միջոց մսզրովն ի մեր նախնեաց մնացեալ հայրենիքէ, իւրեանց չորս սահմանովն...»։ Դոփյանների իշխանական տունը մեծ կորուստներ կրեց Լանկթամուրի 1387 թ. արշավանքի ժամանակ։ Բացի այն, որ Ծար գավառի բնակչության շրջանում եղան կոտորածներ, նահատակվեցին նաեւ իշխան Հասանը, կնոջ՝ Խոնձայի եւ որդիների՝ «քաջ ու արի պարոններ» Գրիգորի, Սարգսի, Շանշեի, Ջհանշեի, Աղբուղայի եւ Շրվանի հետ միասին։ Այսուհանդերձ Դոփյան իշխանությունը կարողացավ իր գոյությունը պահպանել մինչեւ XVIII դարի սկզբները։ Այդ ընթացքում արդեն Արեւելյան Հայաստանի որոշ գավառներ թափանցած թյուրքական տարրերը ոչ միայն չէին կարողացել մուտք գործել իշխանության սահմաններից ներս, այլեւ Ծարը, որպես մի ամուր եւ պաշտպանության տեսակետից հուսալի երկրամաս, կայուն ապաստարան էր դարձել թուրք-պարսկական պատերազմների հետեւանքով տեղահանված շատ հայերի համար։ Այդպես է եղել, օրինակ, 1552 թ., երբ Շահ-Ռամազի դեպի Արեւմտա-Հայաստան կատարած ավերիչ արշավանքի հետեւանքով տեղահանված հայերի մի մասը ապաստան գտավ «ի յաստուածապահ յամուրն Ծար»։

Կարապետ եպիսկոպոս, Նիւթեր հայ մելիքութեան մասին, պրակ Բ, Դօփեանք եւ Մէլիք Շահնազարեանք, Էջմիածին, 1914, էջ 34, 84։
«ԺԴ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», Երեւան, 1950, էջ 84։
Գրիգոր Խլաթեցի, Յիշատակարան աղէտից, Վաղարշապատ, 1897, էջ 6։
«Մանր ժամանակագրություններ», հատոր Բ, Երեւան 1956, էջ 275:
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 10-11:

16 դ․

XVI դարի վերջերից ողջ Արեւելյան Հայաստանի հետ միասին շրջանի տարածքն էլ գտնվում էր պարսից տիրապետության ներքո, սակայն 1603 թ. Դոփյան Հասանի որդի Ջհանշեի սերունդները Շահ-Աբբասից ստացան գավառի վրա օրինական մելիքության վավերացումը։ Ծարի մելիքությունը կարողացավ պահպանել իր գոյությունը մինչեւ XVIII դարի սկզբները։ Այդ ընթացքում նորոգվեցին մի շարք բնակավայրերի եկեղեցիներ, կառուցվեցին նորերը։ Մելիքների նախաձեռնությամբ ստեղծվեցին նաեւ բազմաթիվ հասարակական նշանակության կառույցներ՝ կամուրջներ, աղբյուրներ եւ այլն։

Ա. Յովհաննիսեան, Գեղամայ եւ Ծարայ մելիքների տոհմը, «Բանբեր Հայաստանի գիտական ինստիտուտի», գիրք Ա եւ Բ, 1921-1922, էջ 105-113։
Բ. Ուլուբաբյան, Խաչենի իշխանությանը X-XVI դարերում, Երեւան, 1975։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 11:

Անվանի մարդիկ

Վավերագրերից ու վիմագրերից հայտնի են շրջանի մի շարք մելիքների անունները։ Դրանցից էին օրինակ՝ մեծ իշխան Միրզաջանը (հիշ. 1549 եւ 1552 թթ.), մելիք Բալասանը (հիշ. 1630 թ.), Ջհանգիր բեկը (հիշ. 1676 թ.), Մելիք Միրգախանը (հիշ. 1684 թ., 1701 թ.) Մելիք-բեկը (հիշ. 1717 թ.) եւ այլն։

Մ. եպիս. Բարխուտարեանց, Արցախ, Բագու, 1895, էջ 406:
«Մանր ժամանակագրություններ», հատոր Բ, Երեւան 1956, էջ 275:
«Արարատ» ամսագիր, 1914, էջ 736։
«Արարատ», 1915, էջ 791։
«Դիվան հայ վիմագրության», պրակ. 3, կազմող՝ Ս. Բարխուդարյան, Երեւան, 1973, էջ 332։
Գավառի տերերի տոհմածառին առնչվող նյութերը տես՝ նաեւ՝ Ղ. Ալիշան, Սիսական, Վենետիկ, 1893, էջ 37։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 11:

Պատմություն
18 դ․

Սկսած XVIII դարի սկզբներից՝ ավելի ու ավելի հաճախակի կրկնվող թյուրքական ցեղերի հարձակումներն ու պարսկական ծանր հարկահանությունը դժվարին կացության մեջ էին դրել գավառի մելիքներին ու բնակչությանը։

Պատմական հիմքից միանգամայն զուրկ են որոշ հետազոտողների այն պնդումները, թե Քարվաճառի շրջանի ներկայիս տարածքը հայաթափ է եղել XVII դարի սկգբին, Շահ-Աբբասի կազմակերպած բռնագաղթի ժամանակ (օրինակ՝ Հ. Սիմոնյան, «Նպատակ» N 1, 1995, էջ 1։ Գ. Դեւրիկյան, «Հանդիպում», 1995, N 9, էջ Դ-Ե կամ Ջ. Թադեւոսյան, «Ազատամարտ», N 49, 1993, էջ 13)։ Իրականում XVII դարի սկզբին Ծար գավառի բնակչությունը բռնագաղթի չէր ենթարկվել (այն հեռու էր թուրք-պարսկական ռազմական գործողությունների թատերաբեմից)։ Ավելին, այնտեղ հանգրվան էին գտել բռնագաղթից խուսափած բազմաթիվ հայեր։ «Ցորժամ եղեւ գարուն, այս բարէմիտ եւ իմաստուն իշխանս պարոն Մէլիք Շահնազարս, իմացաւ զոխս սրտից Օմար ազգին, հրաման արար երկրիս, թէ «Եկայք մտցուք յամուրս, զի մի լիցուք կոխան այլազգեաց» եւ ինքն գնաց ի Ծար եւ ի Տպէլ։ Եւ որք զհետ նորա գնացին, զերծան ի սրոյ եւ ի գերութենէ այլազգեաց» («ժէ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», հատոր Ա. Երեւան, 1974, էջ 218)։ Հարցի առթիվ ավելի մանրամասն տես մեր «Հայ մտավորականները եւ Շահ-Աբբասի չգործած հանցանքը» հոդվածը («Հայք» օրաթերթ, 1995, 13 հունիս, N 105, էջ 7)։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 11:

17 դ․

XVII դարի վերջին Ծարի մելիքությունը լուծվեց հարեւան Սոդքի եւ Ջրաբերդի մելիքությունների մեջ։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 11:

18 դ․

XVIII դարի 2-րդ քառորդը գավառի դեռեւս միատարր հայ բնակչության համար առավել ծանր, անգամ՝ օրհասական ժամանակաշրջան դարձավ։ Կովկասյան լեռնականների, մասնավորապես՝ լեզգիների թալանչիական արշավանքները իրար հետեւից հաջորդում էին միմյանց։ Մյուս կողմից էլ, շրջանի հարուստ արոտավայրերին աչք էին դրել Կուր-Արաքսյան տափաստաններին վաղուց ի վեր տիրացած, ծագումով՝ թուրք եւ քուրդ, քոչվորական խաշնարած զանազան ցեղեր։ Սրանք իրենց անհամար հոտերով սկսել էին յուրաքանչյուր տարվա ամառային ամիսներին սփռվել գավառի ամբողջ ալպիական գոտու արոտավայրերում։

1722 թ. կատարված հերթական կործանարար արշավանքներից մեկի մասին պատմում է նաեւ Եսայի կաթողիկոսը («Պատմութիւն համառօտ Աղուանից երկրի յօրինեալ ի Տ. Եսայի Աղուանից կաթողիկոսէ Հասան Ջալալեանց, Յերուսաղէմ, 1868, էջ 37-38)։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 11-12:

18 դ․

XVIII դարի սկզբներին Խամսայի մելիքների օրինակով ազատագրական պայքարի էին նախապատրաստվել նաեւ Ծար գավառի հայերը։ Սրանք իրենց տարածքում եւս ստեղծել էին հատուկ զորակայաններ՝ սղնախներ։ 1720-ական թվականների վերջերից, սակայն, գավառի շատ գյուղեր կամաց-կամաց սկսեցին պարպվել բնիկ հայ բնակչությունից։ Հայաթափումն աննախադեպ ու մասսայական չափեր ընդունեց հատկապես 1724 թվականից հետո, երբ հակառակ արցախահայությանը մինչեւ այդ տված բազմաթիվ խոստումներին՝ կայսր Պետրոս Մեծը, Պարսկաստանից նվաճած մերձկասպյան խանությունները Ռուսաստանի համար ապահովելու միտումով, Թուրքիայի հետ կնքեց պայմանագիր՝ վերջինիս արտոնելով ողջ Անդրկովկասում (մինչեւ՝ Շամախի) վարվել իր հայեցողությամբ։ Նույն թվականից երկրամասով մեկ սփռվեցին օսմանյան բանակները, առաջին հերթին պատժելով արցախահայությանը, որոնք իրենց մելիքների գլխավորությամբ եւ ռուսների աջակցության հույսով համարձակվել էին պայքարի ելնել հանուն անկախության։

Ի դեպ, արդեն այդ ժամանակներից սկսած օտարների կողմից գավառի համար գործածական էր դարձել «Քոլան» անվանումը։
«Հայ ժողովրդի պատմություն», հատոր 4, Երեւան, 1972, էջ 151։
Աշոտ Յովհաննիսեան, Պետրոս դի Սարգիս Գիլանենց, Վաղարշապատ, 1916, էջ 16։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 12:

Սկսված արտագաղթի ընթացքում, որքան ավելի քիչ հայաբնակ գյուղեր էին մնում Քարվաճառի ներկայիս շրջանի տարածքում, այնքան ավելի էր ծանրանում մնացողների վիճակն ու արագանում նաեւ վերջիններիս արտագաղթի ընթացքը։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 12:

1725 թ․

Դեռեւս 1725 թ. հանգուցյալ Եսայի կաթողիկոսի փոխարեն նրա եղբորը՝ Գրիգոր վարդապետին կաթողիկոս ձեռնադրելուց հետո թեմերի առաջնորդներին եւ իշխաններին հղված ուղերձը (որով գավառի գործակալներին, մելիքներին եւ գյուղավագներին տեղեկացվում էր կաթողիկոսական փոփոխության մասին եւ խնդրվում առաջվա պես հավատարիմ մնալ Սուրբ Աթոռին) վկայում է, որ ի թիվս հարեւան՝ Գանձակի եւ Մաղավուզի գավառների «Զարուզիբիլու» («Ծարայ») գավառում նույնպես դեռ այդ ժամանակ գոյություն ունեին հայաբնակ գյուղեր։ Հիմնական գաղթը տեղի է ունեցել 1725 թվականից հետո, եւ հետագա 2-3 տասնամյակների ընթացքում Ծար գավառը գրեթե ամբողջովին հայաթափ է եղել։ Ի դեպ, այդ տարիներին արտագաղթի էր դիմել (իր չափերով աննախադեպ) ողջ արցախահայությունը։ Անխտիր գաղթել էին բնակչության բոլոր խավերը։ Օրինակ՝ Գյուլիստանի մելիքները հանգրվանել էին Կախեթի Թելավ քաղաքում եւ Վրաստանի կազմում գտնվող Գուգարքի Բողնոփոր գավառում (Բոլնիս)։ Արտագաղթած հայերով համալրվել էին նաեւ բուն Տփղիսի եւ ողջ Քարթլիի բազմաթիվ վրացական գյուղերը։ Միայն շուրջ հարյուր գյուղ էին հիմնադրել արտագաղթած արցախահայերը Շաքի եւ Շիրվան գավառներում։ Ինչ վերաբերում է Ծար գավառի հայերին, ապա սրանց մեծ մասը նույնպես հանգըրվանել էր Վրաստանում։ Մասնավորապես հայտնի է, որ Չիրքին գյուղի հայերը վերաբնակվել էին Տփղիսում, Յանշաղցիները՝ Տփղիսից ոչ հեռու Տաբախմելիք (այժմ՛ Տաբախմելա գյուղը Գարդաբանի շրջանում) գյուղում, Խութավանցիների մի մասը՝ Շուլավերում եւ այլն։

Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆոնդ 57, ցուցակ 1, գործ 4. թերթ 1։
XVII-XIX դարերում ներկայիս Քաշաթաղի (Լաչինի) շրջանը առավելապես հայտնի էր Մաղավուզ անունով։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 12:

1760 թ․

Արդեն 1760-ական թվականներին շրջանի տարածքը գրեթե լիովին հայաթափ էր, բացառությամբ Խութավան գյուղի եւ երբեմնի եպիսկոպոսանիստ ու թեմական կենտրոն Դադի վանքի։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 12:

20 դ․

XX դարի սկգբներին շրջանի տարածքում ճամփորդած Մեսրոպ մագիստրոսը գրել է. «Բնիկ հայ ազգաբնակչութիւնը մահմեդական ծով ժողովրդով շրջապատուած, չտոկալով երկար անհաւասար կռիւների եւ հիւսիսի ռուսական «քրիստոնեայ» Պետրոս «Մեծ» կոչւած ցարից խաբուելով, գաղթի դիմեց դէպի այդ ցարի մեծ անապատները, Մոզդոկի ու Ղզլարի շրջաններն, ամայի եւ անմարդաբնակ ձգելով իր բնիկ երկիրը։ ԺԸ դարում փոքր չափով կատարվեց այն, ինչ որ ահռելիօրէն կրկնւեց «մեծ պատերազմին» Հայաստանի մեծագոյն երկրամասի մէջ»։

Մեսրոպ մագիստրոս արքեպիս. Տէր-Մովսիսեան, Հայկական երեք մեծ վանքերի՝ Տաթեւի, Հաղարծնի եւ Դադի եկեղեցիները եւ վանական շինութիւնները..., Երուսաղեմ, 1938, էջ 84։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 12:

18 դ․

XVIII դարի 2-րդ կեսից ամայի լեռնաշխարհը ազատ էր քոչվոր ցեղերի առջեւ, բայց այդ ընթացքում վերջիններս անընդհատ տեղաշարժերի մեջ էին. մասնավորապես՝ ձմռան ամիսներին սրանք լքում էին ամառանոցի վերածած երկրամասի լայնածավալ արոտներն ու իջնում Ուտիքի եւ Առանի (Մուղանի) տափաստանները՝ հաջորդ տարի, ձյան քաշվելուց հետո, նորից վեր բարձրանալու մտադրությամբ։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 12:

Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ խաշնարած ցեղերի՝ գավառի տարածք ներթափանցելու պահին, թեկուզ սակավաթիվ, այնուամենայնիվ մի շարք բնակավայրերում դեռեւս կային հայ բնակիչներ։ Համենայն դեպս, մեզ հասած բազմաթիվ թարգմանված կամ աղավաղված գյուղանունները դրա ապացույցն են։ Չէ որ նորահաստատ խաշնարածները միայն տեղաբնակներից կարող էին իմանալ տվյալ գյուղի անունը, որն էլ հարմարեցնելով իրենց լեզվական հնարավորություններին՝ աղավաղել ու իմաստային կամ բառացի թարգմանության էին ենթարկել։ Օրինակ՝ Երիցուշենը` թարգմանվել է՝ Քեշիշքյանդ (քեշիշ=քահանա, քյանդ=շեն/ գյուղ), Խնձորեկը՝ Ալմալու (ալմա=խնձոր), Ցրտնոտը՝ Սոյուղբուլաղ (սոյուղ=սառը/ցուրտ, բուլաղ=աղբյուր), Ապահենը՝ Բաշլիբել (բաշ=գլխավոր/ հիմնական, բել=մեջք/ հեն եւ ուրեմն՝ ապահով կամ ապառաժ հենարան՝ Ապահեն), Եզնարածանցը՝ Չովդառ (չովդառ=անասնաշուկա, անասնապահ), Սեւաջուրը՝ Ղարասու (ղարա=սեւ, սու=ջուր), Մրջմանը՝ Մարջումակ, Ծարը՝ Զառ, Մոսը՝ Մոզքյանդ եւ այլն։

Հարցի առթիվ ավելի հանգամանալից տես մեր՝ «Արդյո՞ք իսպառ հայաթափ էր Ծար գավառը խաշնարած ցեղերի ներթափանցման պահին» հոդվածը, «Ար» շաբաթաթերթ, 1995, N 9, էջ 5։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 13:

1813 թ․

1813 թ. շրջանի տարածքը վերջնականապես միացավ Ռուսաստանին, իսկ 1868 թ. այն վարչականորեն մտավ Ջիվանշիրի գավառի (ուեզդ) մեջ, որն էլ իր հերթին մաս էր կազմում նորաստեղծ Ելիզավետպոլի նահանգի։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 13:

1850 թ․

Տարածքը՝ Ռուսաստանին միացնելուց հետո կառավարության պահանջով քոչվորների որոշ խմբեր սկսեցին կամաց-կամաց մշտապես հաստատվել մի քանի գյուղատեղիներում, բայց մինչեւ 1850-ականները դրանք խիստ սակավաթիվ էին։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 13:

1920 թ․

Ուշագրավ է, որ Արցախի հոգեւորականությունը եւ առաջին հերթին Բաղդասար մետրոպոլիտը սկսեցին եռանդուն կերպով աշխատանք ծավալել հին կալվածագրերով վավերացված Դադի վանքին պատկանած երբեմնի կալվածները օրենքի ուժով քոչվորներից ետ վերադարձնելու ուղղությամբ։ Տարիների հետեւողական ջանքերը տվեցին արդյունք, եւ վանքապատկան տարածքներից 140000 դեսյատին հողատարածքը վերստին անցավ վանքի տնօրինությանը։ Այդ կալվածքի տարածքը կազմում էր ներկայիս Քարվաճառի շրջանի մոտավորապես կեսը եւ ԼՂՀ Մարտակերտի շրջանի արեւմտյան սահմանամերձ մասը։ Ի դեպ, մինչեւ խորհրդային կարգերի հաստատումը Դադի վանքը տեր ու տնօրեն էր այդ հսկայական կալվածքի, որի եկամուտներով եւ գոյատեւում էր։ Սակայն 1920 թվականից հետո, խորհրդային կարգերի հաստատմամբ ու Ադրբեջան անունով հանրապետության ստեղծմամբ՝ իրերի ընթացքը կտրուկ փոխվեց։ Նախ՝ Դադի վանքն ամայացավ զրկվելով իր բոլոր կալվածներից, իսկ նորաստեղծ Քարվաճառի շրջանը միացվեց Ադրբեջանին։ 1923-ից շրջանը ընդգրկվեց վարչական մի նոր միավորի՝ Կարմիր Քրդստանի կազմում, բայց 1930-ին, վերջինիս կազմալուծումից հետո, Քարվաճառը վերածվեց վարչական առանձին շրջանի՝ Ադրբեջանի Խորհրդային Հանրապետության կազմում։ Այդպիսով պատմական Ծար կամ Վերին Խաչեն գավառի տարածքի վրա 1930 թ. կազմավորվեց Ադրբեջանի վարչական 60 շրջաններից մեկը՝ Քյալբաջարը (Քարվաճառ հայաթափ գյուղի անունով), իսկ համանուն գյուղը վերածվեց շրջկենտրոնի։ Վերջինս 1960 թվականից վերածվեց քաղաքատիպ ավանի, իսկ 1980-ին ստացավ քաղաքի կարգավիճակ։

Փաստորեն Քարվաճաոի շրջանը համանուն շրջկենտրոնով կազմավորվել է 1930 թվականին, հետեւեաբար ճիշտ չէ այն կարծիքը, թե Ծար գավառը Քարվաճառ անունով իբր հայտնի էր արդեն XVII դարից սկսած (տես օրինակ` Ա Մելքոնյանի՝ «Քելբաջարի եւ Լաչինի պատմությունից» հոդվածը, «Հայրենիքի ձայն», N 12, 1993, էջ 6 կամ Հ. Սիմոնյանի հետ հարցազրույցը «Նպատակ», N 1,1995, էջ 1)։
«Ադրբեջանական խորհրդային հանրագիտարան» (ադրբեջաներեն), հատոր 5, Բաքու, 1981, էջ 334։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 13:

1988 թ․

1988 թվականից Ադրբեջանի իշխանությունները Քյալբաջարի շրջանը վերածեցին Արցախին թիկունքից հարվածելու հենակետի, բայց Արցախյան ազատամարտի հզոր ալիքը հասավ նաեւ հայոց հինավուրց Քարվաճառին։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 13:

1993 թ․

1993 թ. մարտի 31-ին Դադի վանքի ազատագրումով սկսվեցին ու հաշված օրերի ընթացքում (ապրիլի 3-ին ազատագրվեց շրջկենտրոն Քարվաճառը) ավարտվեցին ողջ շրջանի ազատագրման գործողությունները։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 13:

«Քարվաճառի շրջան» անվամբ հայտնի է վարչատարածքային այն միավորը, որը շնորհիվ ջրբաժան բարձրաբերձ լեռնաշղթաներով բնականից առանձնացած կամ մեկուսացած դիրքին, առնվազն վաղ միջնադարից շատ որոշակի սահմաններով ընկալվել է որպես մի առանձին գավառ՝ Արցախ նահանգի կազմում։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 13:

Վաղ միջնադարի մատենագիր աղբյուրները տարածքը հիշում են Վայկունիք անվամբ (Անանիա Շիրակացի, Մովսես Կաղանկատվացի), բայց հետագա դարերում գավառը բազմիցս հիշվում է «Ծար գավառ» կամ «Ծարա երկիր» անուններով։ XII–XIII դարերում Ծար գավառը աղբյուրներում սկսում է հիշատակվել նաեւ «Վերին Խաչեն» անունով (օրինակ՝ Դադի վանքի արձանագրություններում)։ XVII դարի սկզբներից Ծարը կամ Վերին Խաչենը ավելի հաճախակի, եւ մանավանդ, օտարների կողմից սկսում է կոչվել Զարուզիբիլ (Զարուզիվիլ) գավառ։ Այս անունն էլ ծագել է իշխանանիստ՝ Ծար (թուրք. Զառ կամ Զար) եւ մոտակա Զիբիլ կամ Զիվիլ (պատմ. Զուար) գյուղերի անունների միացումից։ Վերջինս, ըստ պարսից վարչական բաժանման, Երեւանի բեկլերբեկության գավառներից մեկն էր։ XVIII դարի կեսերից ներկայիս Քարվաճառի շրջանը ավելի հայտնի էր Քոլանի գավառ անունով։ Սրա ծագումն էլ կապված էր տարածք ներթափանցած խաշնարած ցեղերից մեկի` քոլանիների անվան հետ։
Հարկ է նշել, որ այդ նույն ժամանակներում, երբ գավառը օտարների կողմից պաշտոնապես մերթ կոչվում էր Զարուզիբիլ մերթ՝ Քոլան եւ կամ Ջվանշիր, հայկական աղբյուրները բոլոր դեպքերում գործածում էին հնավանդ Ծար գավառանունը։

Ձեռքի տակ ունենք 1630 եւ 1725 թթ. հիշատակումները («Արարատ», 1914. էջ 736 եւ Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 57, ց. 1, գ. 4, թ. 1)։
Համանուն գյուղ կար նաև Սոդքում:
Լեո, Հայոց պատմության, հատոր 3, գիրք 1, Երեւան, 1969, էջ 56։
Ջամբռ համաժողովեցեալ եւ շարաղրեցեալ ի Սիմէօնէ կաթողիկոսէ Երեւանցւոյ, Վաղարշապատ, 1873, էջ 283:
Տես նաեւ մեր «Վերջապես ո՞րն է ճիշտ անվանաձեւը (Քարվաճաո տեղանվան մասին)» հոդվածը, «Հայաստանի Հանրապետաթիւն» օրաթերթ, 1995, 19 ապրիլ, N 89, էջ 2։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 13-14:

Քարվաճառի շրջանում հայտնաբերված հնագիտական հուշարձանները վկայում են, որ տարածքը բնակեցված է եղել վաղնջական ժամանակներից սկսած։ Մասնավորապես հնագույն ժամանակներից ի վեր Տրտուի կիրճում գտնվող մի շարք բնական քարայրներն օգտագործվել են որպես կացարաններ։ Բացի այդ, Զալխա լճի մոտ՝ Այիչինգիլ եւ Փերիչինգիլ լեռների փեշերին, հսկայական ժայռաբեկորների վրա պահպանվել են մ.թ.ա. IV–III հազարամյակներով թվագրվող իծագրեր (ժայռապատկերներ)։ Դրանց ոճական ու գեղարվեստական առանձնահատկությունները, պատկերների բնույթն ու բովանդակությունը, կատարման արվեստն ու կերպը հար եւ նման են Վարդենիսի ու Սյունիքի լեռներում պահպանված համանման հուշարձաններին։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 14:

18 դ․

Տարածքի միջնադարյան շրջանին վերաբերող բազմաթիվ ու բազմաբնույթ հուշարձանների, մասնավորապես՝ գյուղատեղիների, ուսումնասիրությունից պարզվում է, որ հարյուրամյակներ շարունակ, ընդհուպ մինչեւ XVIII դարի առաջին քառորդի վերջերը, շրջանի տարածքում գոյություն են ունեցել շուրջ 140 մեծ ու փոքր գյուղեր։ Տարբեր դարաշրջաններին վերաբերող հուշարձանների առկայությունը վկայում է, որ շրջանի տարածքում հայ կյանքը ընդհանրապես չի ընդհատվել կամ ընդմիջվել։ Ակնհայտ է նաեւ, որ մինչեւ XVIII դարի 30-ական թվականները գավառի բնակչությունը բաղկացած է եղել բացառապես հայերից։ Համենայն դեպս, ըստ մեր ձեռքի տակ եղած՝ խնդրին առնչվող նյութերի, ինչպես պատմական հուշարձանները, այնպես էլ աղբյուրները ակնարկ անգամ չեն պարունակում այն մասին, թե մինչեւ 1730-ական թվականները բացի հայերից շրջանի տարածքում եղել են այլ ազգություններ։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 14:

Բնակչություն
18 դ․

XVIII դարի կեսերից սկսած, արդեն զգալի մասով հայաթափ շրջանը խաշնարած ցեղերի համար վեր էր ածվել այսպես ասած ամառանոցավայրի, իսկ բնիկ հայ բնակչությունը, չկարողանալով դիմակայել լեռնականների, թուրքերի ու տափաստաններից ամեն տարի գավառի տարածք թափանցող ցեղերի բազմաբնույթ ճնշումներին (հատկապես՝ գերեւարություն եւ թալան), բռնել էին գաղթի ճամփան։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 14:

19 դ․

Ավելորդ չենք համարում մեջբերել հայերի համատարած արտագաղթի մասին ուշագրավ մի դրվագի պատմություն, որը գրի է առել ուսուցիչ Սարգիս Քամալյանը Հաթերք գյուղում, ծերունազարդ Գյուքի ապորից՝ 1892 թվականին. «է՜, վարժապետ. Խոթայ վանքը շատ զարմանալի շէն եւ հարուստ է եղել, բայց անիրաւ լէզգիքը թափուրղա արին։ Դրանք աներեսի պէս՝ հէնց որ կամ աղն էր պակաս լինում կամ մաղը, վազում էին մեր պապերի մօտ եւ նստում ամիսներով, ամեն ինչ պահանջում առօք փառօք վայելում։ Վերջը՝ որ յուսահատւում են, դրանց ձեռից ազատուելու համար, խորհուրդ են անում հայ իշխաններն ու մեծերը, այդտեղ լինում է ամբողջ Ջրաբերդին յայտնի Սիպտակ երեցը, որ նրանց երկար խօսք ու զրոյցը կտրում է հետեւեալով.– ամենից լաւ հնարն է, վեր կացէք գիշեր ժամանակ ձեր տներում քնոտած շուն-լէզգիներին կոտորեցէք, որ միանգամ աչքները վախենայ, մեր երկիրը ոտք չկոխեն։ Այս պատուէրը իսկութեամբ կատարեց մեծ մասը, բացի մի քանի վախկոտներից։ Լեզգիներին կոտորելու լուրը հասաւ Դաղստան, անթիւ անհամար լէգգիք թափուեցին Խոթայ վանքի մօտերը, ժողովուրդն իւր ընտանիքն առած խոր ծմակներն ապաւինեց, իսկ նրանց թողած տներն ու իրերը կրակի բոցերին մատնուեց։ Երկար հարցնելուց յետոյ լեզգիքը իմացան, որ այդ կոտորածը Սիպտակ երեցի (աղ-քէշիշ) խորհրդով է եղել։ Վատասրտի մէկը կաշառւում, ցոյց է տալիս Սիպտակ երէցի թագստատէղին, որ լինում է մի հնձան։ Լէզգիքը հանում են սրան եւ կատաղաբար յարձակուելով ջախջախում են քարերով գլուխը եւ մահացնում։ Այդ սոսկալի պատժի ձայնը երբ լսում են, վերցնում են ու որդով, դստրով քոչում այս ու այն կողմը։ Այն օրից շատ տարիք անցան ու մեր աշխարհը խաղաղ օր չտեսաւ։ Խօթայ վանքում Ս. Նշան կար, մեռնիմ նրա զօրութեանը, չի երեւում, ով գիտէ որտէղ են տարել կամ ուր կորցրել»։ Ի ամփոփումն Գյուքի ապոր պատմածին Ս. Քամալյանը հավելել է. «Անթիւ ժողովրդի հետ դէպի Գեղամայ ծովի կողմերը գաղթում են Ջալալեանց տոհմի անդամներից ոմանք, իրենց հետ փախցնելով Խոթայ Ս. Նշանը եւ այլ մասունքներ։ Հետզհետէ կրկնուող աւերմունքների ու սրածութիւնների մէջ չեն կարողանում աչք բանալ եւ Խոթ վերադառնալ, այլ մի տեղից միւսը պանդխտելով այդ Ջալալեան շառաւիղները ս. մասունքները հասցրել են Բորչալու գաւառի Շուլաւէր աւանը։ Այս բանը իմ լսածներիս համեմատ (ինձ ասողը Ջալալեանց ազգից էր, որ դեռ այժմ կենդանի է 86-ամեայ Հեքիմ Խեչօ անունով) պատահել է ԺԹ դարու սկզբին...»։

Ս. Քամալեանց, Խոթայ վանքի Ս. Նշանը, «Արձագանք», 1892, N 111, էջ 1-2։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 14-15:

18 դ․

Հայերի գաղթից հետո, փաստորեն, խաշնարած ցեղերի համար մուտքը՝ դեպի ընդարձակ ողջ լեռնաշխարհ, միանգամայն ազատ էր։ XVIII դարի կեսերից սկսած վրանաբնակ ցեղերը, դեռ միայն ամառային ամիսներին, սկսեցին հաստատվել հայաթափ շրջանի տարածքում, մեծ մասամբ՝ հայերից մնացած գյուղատեղիներում։ Ի դեպ, խաշնարած ցեղերի՝ շրջանի արոտներին տիրանալու ձգտումը, խրախուսվում եւ հովանավորվում էր Շուշիում ամրացած խաների կողմից։ Չնայած դրան, միշտ չէ, որ խաշնարածները դյուրությամբ են մուտք գործել ամայի երկրամասը։ Մասնավորապես 1760-ական թթ. տեղի է ունեցել հետեւյալ ուշագրավ դեպքը, որին ականատես էր Հովսեփ էմինը. ինչպես հիշատակում է Լեոն. «ճանապարհին Սեւանա լճի մոտ լեզգիները պատահեցին քյոլանի անունով քուրդ թափառական ցեղին, որ գաղթում էր Արարատյան երկրից Ղարաբաղի հյուսիսային լեռնամասերը։ Այս գաղթականությունը կատարվում էր Շուշու Իբրահիմ խանի ջանքերով։ Ղարաբաղի նորահաստատ խանության համար կարեւոր քաղաքական հարց էր մահմեդական ազգաբնակչություն կազմելը երկրի այն կողմերում, ուր չկար այնպիսի տարր, որը պիտի խանական իշխանության նեցուկը դառնար։ Փանահ խանը դավաճանությամբ սողոսկելով զուտ հայաբնակ Խամսայի երկրի սիրտը, շուտ զգաց, որ Շուշու ժայռերը դեռ բավարար հիմք չեն տիրապետություն հաստատելու համար եւ նա շտապեց թուրք թափառական ցեղեր գրավել դրսից՝ հարեւան խանություններից, խոստանալով նրանց զանազան արտոնություններ։ Այսպիսով, Վրաստանից եւ այլ տեղերից Ղարաբաղ փոխադրվեցին փյուսյան, կարաչարլի, ջինլի, դամրչի-հասանլի, ղըզըլ-հաջիլի, սաֆի-քյուրդ, բոյ-ահմեդլի, սահաթլի, քենգերլի եւ այլ շատ թափառական ցեղեր։ Հոր օրինակին հետեւելով՝ Իբրահիմ խանն էլ ամեն ջանք գործ էր դնում դրսից բերելու նոր մահմեդական տարրեր։ Քյոլանի քրդերը դեռ նոր էին հասել Սեւանի ափերին՝ Թարթառ գետի վերին ակունքների լեռնաստանն անցնելու համար, երբ հանդիպեցին լեզգիներին։ Համառ ու արյունահեղ կռիվ սկսվեց, որի մեջ, ի վերջո, հաղթող հանդիսացան լեզգիները։ էմինը, որ ներկա էր այդ ճակատամարտին պատմում է, թե լեռնցիները քրդերից վերցրին 814 գերի, 8000 ոչխար, 2000 տավար եւ 600 մատակ ձի։ Ստացված ավարը 12.000 թումանի արժեք էր ներկայացնում»։

Ներկայիս Քարվաճառի շրջանի տարածքից բացի 1730-50-ական թթ. ընթացքում բնիկ հայ բնակչությունից պարպվել էին նաեւ ներկայիս Քաշաթաղի, Ղուբաթլիի, Զանգելանի, Ջաբրայիլի, Քարհատի եւ Խանլարի (վերջին երկուսի հարավային կես մասերը), Գետաբեկի եւ Թոուզի շրջանները, ինչպես նաեւ Սեւանա լճի արեւելյան ափը, Գետիկի հովիտը (Միափոր գավառ) եւ այլ տարածքներ։
Լեո, Հայոց պատմության, հատոր 3, գիրք երկրորդ, Երեւան, 1973, էջ 303։
Տես նաեւ՝ «The Life and Adventures of Joseph Emin, London, 1792, Էջ 372։
«Դիվան Հայոց Պատմաթեան», Գ, Թիֆլիզ, 1894, էջ 494։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 15:

Այնուամենայնիվ ժամանակի ընթացքում, ինչպես քոլանիները, այնպես էլ ուրիշ խաշնարած թուրք եւ քուրդ ցեղեր մուտք գործեցին հայաթափ երկրամաս, բայց ոչ իբրեւ նստակյաց մշտաբնակներ։
Ահա, թե ինչպես է բնութագրում ժամանակակիցը քոլանի ցեղին. «Քօլանի,– սա մի թիւրք տարր է, որ Ջիվանշիրում նոյն է անում, ինչ որ աւազակ եւ թափառական քրդերը Տաճկահայաստանում։ Կերպարանքները՝ դաժան, աչքերը՝ արեան ծարավ, ուսերին՝ հրացան, մէջքներին դաշոյն..., քօլանիները (ճակատ առ ճակատ կռուողներ չեն...։ Չը բաւականանալով գիւղացիներից արած յափշտակութիւններով, քօլանիները երբեմն յարձակում են եւ վանքերի վերայ, սպանում վանահայրերին (Եղիշէ Առաքեալի վանահօրը՝ օրինակ) եւ վանքը թալանում...»։ Նրանց ձեռքի գործն էր նաեւ Ջանյաթաղ գյուղի մոտ գտնվող ձիաբուծարանի տնօրեն գերմանացի Վիլմանի սպանությունը։ Այդպիսով, տասնամյակներ շարունակ (մոտ 80-90 տարի) երկրամասը փաստորեն հանձինս այդ ցեղերի չուներ նստակյաց, մշտական բնակչություն։

«Մեղու Հայաստանի», 1885, N 65, էջ 3։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 15-16:

1830 թ․

Երբ, 1830-ական թթ. վերջերին Արցախի հոգեւոր առաջնորդ Բաղդասար մետրոպոլիտ Հասան-Ջալալյանը մեծ ջանքերի գնով կարողացավ դատական կարգով հաստատել տալ Դադի վանքի կալվածների օրինականությունն ու սահմանները, այդ տիրույթներում արդեն հաստատվել էին թափառական շատ ցեղեր (դեռեւս ոչ մշտաբնակ)։ Ի դեպ, ըստ շահած դատի արդյունքների, կալվածների սահմաններում թեկուզ ժամանակավոր հաստատված ցեղերը որոշակի տուրք պիտի վճարեին վանքին։ Իր ժամանակին մետրոպոլիտի ներդրած ջանքերը՝ վանքից խլած կալվածները ետ բերելու ուղղությամբ, համարվել էին անհույս եւ իզուր, բայց հոգեւոր առաջնորդը կարողացավ հասնել իր նպատակին, եւ Դադի վանքը սկսեց ստանալ իր ամենամյա եկամուտները, շուրջ՝ 140000 դեսյատին հողատարածքի վրա հաստատված խաշնարածներից։ Ցավոք, առաջնորդի մահից հետո (1854 թ.) նրա հետագա տեղապահները չկարողացան պահպանել ձեռք բերածը, եւ կալվածների մի մասը հետզհետե կրկին անցավ մահմեդական բեկերի ձեռքը (Մեհտիղուլի խանի Խուրշիդ դստեր, Դավութ աղա-Աղալարովի եւ այլոց)։ Արդեն 1895 թ. «թիւրք ղշլաղներ»–ի թիվն անցնում էր 22-ից (150 տուն)։

«Տարազ», 1913, N 7-8, էջ 91։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 16:

1870 թ․

Ի դեպ, դեռեւս 1870-ական թթ. սկզբներից ցարական կառավարությունը մտադրվել էր տարածքից հեռացնել ավազակաբարո վաչկատուն ցեղերին. «...դեռ նախկին փոխարքայի ժամանակից հրամայուած է Քօլանիներին Ռուսիոյ սահմաններիցը վտարել, բայց դա չէ յաջողուել եւ կարծես չըպիտի էլ յաջողուի, որովհետեւ իսկապէս դժուար գործ է մի ամբողջ համայնք բռնութեամբ հեռուացնել...»։ Այնուամենայնիվ, ստեղծված ծանր պայմաններում էլ ջանքերի գնով հնարավոր էր վիճակը բարեփոխել, եւ դա գոնե մասամբ կարողացավ անել վանքապատկան կալվածներին կառավարիչ նշանակված, թիֆլիսաբնակ Լեւոն Տեր-Ավետիքյանը։ Վերջինս, 1913 թ. հարցի առնչությամբ փաստաբանի կարծիքը ստանալուց հետո (ուր մասնավորապես նշված էր. «...կոնսիստորիան թույլ է տուել այրումցիներին օգտուել կալուածից գիւղացիական իրաւունքներով, այսինքն հողից եւ արօտատեղերից օգտուելու համար վճարելով որոշ տուրք... այրումցիների Խօտավանքի կալուածից օգտուիլը համարւում է ժամանակավոր վարձակալութիւն։ Վարձակալութեան ամենաերկար ժամանակը օրէնքով 12 տարուց աւելի չէ, եթէ հաշուենք, որ կոնսիստորիայի տուած վկայականը հաւասար է վարձակալութեան պայմանագրի, ուրեմն օրէնքով համաձայն ժամանակը լրացել է 1896 թուին, որովհետեւ օրէնքով անվերջ պայմանագիր չկայ եւ որովհետեւ այրումցիները յիշեալ թուականից յետոյ էլ շարունակել են օգտուիլ հողերից եւ միշտ էլ վճարել են այդ օգտուելու համար վարձը, ուրեմն պէտք է ընդունել, որ կոնսիստորիան իւր լռութեամբ ամեն անգամ նորոգել է մի-մի տարով յիշեալ պայմանը՝ մինչեւ այսօր։ Այս հանգամանքներում կոնսիստորիան ամեն րոպէ կարող է դատ սկսել թուրքերի դեմ՝ կալուածից հեռացնելու համար...») ձեռնամուխ եղավ կալվածքից թուրքերի վտարմանը։ Արդեն 1914 թ. հուլիսին կառավարիչ Տեր-Ավետիքյանը գրել էր. «Յայտարարում եմ Ս. Սինօդիդ, որ այս տարի շատ չարչարանքներից յետոյ եւ չափազանց դժուարութեամբ մեզ յաջողուեց խլել քիւրտերից եւ այրումներից Խօթավանքի հետեւեալ եայլաղները. Դիւզ-իւրտ, Հաճի-ղայլու, Դամու-իւրտ, Աղդաշ, Արփա-թալա, Բեհբութ-Ալի-իւրտ, Ահմատխան-իւրտ եւ կապալով տալ ուրիշներին, բայց այդ ի դիմաց ամբողջութեան մի փոքր մասն է կազմում...»։ 1915 թ. մարտի 31-ին նույն կառավարչի ջանքերով եւ փոխարքայի հրամանագրով եւս 11 ամառանոց ետ էր վերցվել քոչվորներից ու հանձնվել վանքին, որը եւ կապալով, 1 տարի ժամկետով տրվել էր թուրքերին 2250 ռ. վարձով։ Վանքի եկամուտներն, առհասարակ, մինչեւ 1910-ական թթ. անընդհատ կրճատվել են։

«Մեղու Հայաստանի», 1885, N 65, էջ 3։
Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 56, ց. 18, գ. 968, թ. 1, 9, 22։ Ի դեպ, կառավարիչը հանդիպելով քոչվորների բուռն դիմադրության, կալվածները վերադարձնելու նպատակով կիրառում էր նաեւ այլ եղանակներ։ Դրանցից ուշագրավ է, օրինակ, նրա մի մտահղացումը, ըստ որի ծրագրված էր թուրքերից, հենց՝ թուրքերի միջոցով հողերը վերադարձնել՚ (1914-ին 1 տարով Դադի վանքի «Բեյբութ-Ալի-Յուրտ» ամառանոցը կապալով տրվել էր Գանձակի գավառի Խանքարվենդ գյուղի 4 թուրք բնակիչների), ինչն ի վերջո արդյունք չէր տվել, քանի որ այրում թուրքերը սրանց դեմ եւս ընդդիմացել էին (Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 1127, թ. 4)։
Տես նաեւ մեր՝ «Քարվաճառի ազատագրումը սկսվել է 1913 թվականին» հոդվածը, «ՀՀ», 1995, 13 մարտի, N 52, էջ 2։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 16:

1850 — 1865 թթ․

Բազմաթիվ վավերագրեր վկայում են, որ միայն 1850-ական թվականներից հետո շրջանի տարածքում երեւան եկան առաջին մշտաբնակ ցեղերը, որոնք, իրենց համար բնակության վայրեր ընտրելով հին գյուղատեղիներն, անցան նստակյաց կենցաղավարության։ Հայտնի է, որ 1861 թ. շրջանի ամբողջ տարածքում ապրում էին շուրջ 100 տուն «ալիանլուեցի բարբարոս քոլանիներ» եւ կազմում էին 14 փոքրիկ գյուղ։ Ավելի վստահելի ու ստույգ է թվում 1865 թ. կազմված մեկ այլ վիճակագիր, ըստ որի շրջանի տարածքում գոյություն ունեին ընդամենը 9 նորաստեղծ գյուղ՝ 102 տուն բնակչությամբ։

«Նոր-Դար» օրաթերթ, 1885, N 104, էջ 4։
«Արարատ» ամսագիր, 1910, ապրիլ, էջ 58։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 16-17:

Զբաղմունք

Ի դեպ. «...մինչեւ... 1884-1887 թթ. նրանք (թյուրք եւ քուրդ ցեղերր-Ս. Կ.) իրենց պապերից ժառանգած արհեստով էին պարապում՝ աւազակութեամբ։ Երբ վերջին ժամանակներս կառաւարութիւնը ուշադրութիւն դարձրեց դրանց բարբարոսութիւնների վրայ ու զանազան միջոցներով ստիպեց թողնել աւազակութիւնը, կսել են պարապել գիւղատնտեսութեամբ, բայց միայն Ալլահը կարող է իմանալ այդ գիւղատնտեսութիւնը։ Նրանք միայն պարապում են անասնապահութեամբ, թէեւ ոչ բառի բուն նշանակութեամբ...»։

«Նոր-Դար», 1892, N 15, Էջ 2։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 17:

1905-1906 թթ. հայ-թուրքական ընդհարումներ
1905 — 1906 թթ․

Ի դեպ, 1905-06 թթ. հայ-թուրքական ընդհարման ժամանակ կալվածները մնացել էին բարձիթողի վիճակում, եւ այդ ժամանակահատվածում որեւէ կառավարիչ չէր համարձակվել մտնել թուրքերով ու քրդերով բնակեցված վանքապատկան կալվաձները։ Հասկանալի է, որ Դադի վանքն այդ տարիներին ընդհանրապես զրկված է եղել որեւէ եկամուտից, մինչեւ անգամ «ընդհարումների ժամանակ թիւրքերը եւ քրդերը ձեռնարկել էին հրդեհել անտառները, բայց չէր յաջողուել, միայն ջարդել են մօտ 50.000 ռուբլու ծառեր, որոնք մնում են անտառում թափուած...»։ Ի դեպ, 1906 թ. քոլանեցի ավազակապետ Ասկարխանը, նոր տեսակի հրացաններով զինված 50 քուրդ ձիավորների գլուխ կանգնած, մինչեւ իսկ մտադրություն էր ունեցել հարձակվել հայաբնակ մեծ գյուղերի՝ Հաթերքի եւ Վանքի վրա։

Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 57, ց. 2, գ. 1851, թ. 2-3։
«Մշակ», 1906, N70, 31 մարտի, Էջ 1։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 17:

Պատմություն
1890 թ․

Անմխիթար վիճակում էր նույնիսկ կալվածների յուրատեսակ «վարչական կենտրոն» Դադի վանքը։ Հայտնի է, օրինակ, որ 1890-ին այստեղ ոչ միայն միաբաններ, այլեւ վանահայր իսկ չկային եւ վանքի բազմաթիվ շինություններին տիրացել էր մի քոլանեցի ոչխարապահ սեիդ մոլլա, որին կարողացել էր դուրս վռնդել Մեծշեն գյուղի տանուտեր Բախիշ-բեկը։

«Նոր-Դար», օրաթերթ, 1890, N 158, Էջ 3-4։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 17:

Բնակչություն

Փաստորեն հայ-թուրքական ընդհարման հետեւանքը` անիշխան ժամանակահատվածը թափառական նորանոր ցեղերին բացառիկ հնարավորություն ընձեռեց մուտք գործել տարածք եւ նորանոր «ղշլաղներ» հիմնել։ 1919 թ. դրանց թիվը հասել էր 40–ի՝շուրջ, 1000 տուն բնակչությամբ։

«Արարատ» ամսագիր 1910, ապրիլ, էջ 58։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 17-18:

1911 թ․

1911 թ. կալվածների դրությանը ծանոթանալու նպատակով շրջանում ճամփորդած Մեսրոպ արքեպիսկոպոսը նշում է, որ նորաբնակ ընտանիքների թիվը հասել էր 200-ի. «Կալուածքի ընդարձակութեան մէջ բնակւում էին ընդամենը մօտ երկու հարիւր ընտանիք «քիւրդեր», փոքրաթիւ ընտանիքներով առանձնացած, իրենց խաշնարածական կեանքով»։ Ուշագրավ են նաեւ արքեպիսկոպոսի այն հիշատակումները, որոնք վերաբերում են առանձին գյուղերի նորահաստատ բնակիչների թվին։ Օրինակ՝ Չափնի գյուղի մասին Մեսրոպ արքեպիսկոպոսը վկայում է. «Լեւ գետի հոսանքով առաջ ընթանալով հասանք մի աւերակ գիւղատեղիի, որի մերձակայքում 12 ջրաղացի աւերակներ՝ նախկին բազմաթիւ բնակիչների չափանիշն էր, իսկ այժմ նոյն ընդարձակ տեղերում ապրում է միայն մի բազմանդամ այրում ընտանիք, ամեն տեսակ անասունների մեծ հօտերով, որ օգտագործելով շրջապատի անմարդաբնակ դարձած տեղերը, միջնադարեան աւատական իշխանի դիրք էր ստեղծել իր համար, աւելի օգտվելով կալւածքից, քան կալւածատէր Ղարաբաղի հայոց հոգեւոր իշխանութիւնը կամ Էջմիածնի վանքը»։ Նույն՝ 1911 թվականին մոտակա Քեշիշքյանդ գյուղատեղիում հաստատվել էին երեք ընտանիք խաշնարածներ։

Մեսրոպ արքեպիսկոպոս Տէր-Մովսիսեան, Հայկական երեք մեծ վանքերի` Տաթեւի, Հաղարծնի եւ Դադիի եկեղեցիները եւ վանական շինաթիւնները, Երոաաղէմ, 1938, էջ 84, 93։ Այս մասին ավելի որոշակի տվյալներ է պարունակում 1913 թ. մի վավերագիր, որտեղ նշված է, թե Չափնիի բնակիչ, տեղական ավագ, այրում Հասան Քերբալայ Ալի օղլին աներ 2000 գլուխ խոշոր եղջերավոր անասուն (Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 56, ց. 18, գ. 968, թ. 13)։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 18:

1930 թ․

Թափառական ցեղերի նստակեցության անցնելու գործընթացն ավարտվեց միայն խորհրդային տարիներին (մինչեւ 1930-ական թվականները)։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 18:

1930 թ․

Կարմիր «Քրդստանի կազմալուծումից (1930 թ.) անմիջապես հետո, դեռեւս սակավաբնակ Քարվաճառի շրջանը թուրք տարրով համալրելու նպատակով, Ադրբեջանի իշխանությունները սկսեցին իրականացնել մի շարք վերաբնակեցումներ, մասնավորապես՝ այլ շրջաններից դեպի Քարվաճառի տարածք փոխադրել զգալի թվով թուրքերի։ Ի դեպ, Ադրբեջանի իշխանությունները մտահոգ էին ոչ միայն շրջանի թուրք բնակչության թվաքանակը ավելացնելու, այլեւ տեղի քրդերին էլ թուրքացնելու խնդրով։ Այդ նպատակով կազմակերպվեցին տեղի քրդերի որոշ մասի տեղահանումներ եւ վերաբնակեցումներ՝ քրդական միջավայրից հեռու, այլ շրջաններում։ Ինչ վերաբերում է Քարվաճառում մնացած քրդերին, ապա նրանց համար ստեղծվեցին այնպիսի պայմաններ, որպեսզի ամենակարճ ժամանակում նրանք կորցնեն ազգային նկարագիրն ու ինքնագիտակցությունը։ Ի դեպ, զուտ քրդաբնակ էին՝ Զայլիկ, Աղջաքյանդ, Շուրթան, Օրուջլու, Խալանլի, Սոյուղբուլաղ եւ այլ գյուղերը։ Հարկ է նշել, որ տեղի քրդերի դեմ պայքարը սկսվել էր դեռեւս 1918-20 թվականներին՝ մուսավաթական կառավարության կողմից, որի քաղաքականությունը որդեգրվեց ու հետեւողականորեն շարունակվեց «խորհրդային» դիմակի տակ թաքնված Ադրբեջանի թուրքական իշխանությունների կողմից։ Սրանց նպատակամղված գործունեության արդյունքն էր, որ 1920-ական թվականների վերջերին Քարվաճառի շրջանում մնացել էր միայն 11 քրդաբնակ գյուղ։

Գառնիկ Ասատրյան, Նիկոլայ Գեւորգյան, Ադրբեջան. յուրացման սկզբունքը եւ խանական աշխարհը, Երեւան, 1990, էջ 19։
А. Букшпан, Азербайджанские курды, Баку, 1932, էջ 34-36, 61, 72։
Տես նաեւ՝ Աշոտ Մելքոնյան, Քելբաջարի եւ Լաչինի պատմությունից, «Հայրենիքի ձայն», 1993, N12, էջ 6։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 18:

20 դ․

Այնուամենայնիվ 1918-ից մինչեւ 1960-ականների վերջերը հնարավոր չեղավ անել այն, ինչ արվեց 1970-90 թվականներին։ Արդեն 1980-ին շրջանի 1 քկմ վրա բնակչության միջին խտությունը հասցված էր 21 մարդու, իսկ ողջ շրջանն ուներ 122 գյուղական եւ 2 քաղաքային բնակավայր՝ 40.300 բնակչով։ Ընդ որում, այլեւս միատարր «թուրք» բնակչությամբ, քանի որ բոլոր քրդերը գրեթե վերջնականապես կորցրել էին ցեղային նկարագիրն ու թուրքացել։ Մինչեւ 1988 թ. շրջանի բնակչությունը շարունակել է աճել (առավելագույնը՝ շուրջ 42.000), բայց այնուհետեւ մինչեւ 1993-ը փոքր-ինչ նվազել է։

«Ադրբեջանական խորհրդային հանրագիտարան» (ադրբեջաներեն), հատոր V, Բաքու, 1981, էջ 334:
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 18:

1993 թ․

Ի վերջո հայտնի չէ, թե հայոց, բայց հայազուրկ այս երկրամասում էլի քանի թուրքի գյուղ կամ բնակիչ կավելանար, եթե արցախյան ազատամարտի հզոր ալիքը 1993 թ. ապրիլին չհասներ այդտեղ։ Ընդհանրացնենք, թուրք եւ թուրքացած քուրդ բնակչությունը Քարվաճառի (Քյալբաջարի) շրջանի տարածք մուտք էր գործել առավելագույնը՝ 250 տարի առաջ եւ միայն վերջին 130-140 տարին էր վարել նստակյաց կյանք։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 18:

Աշխարհագրական միջավայր

ԲՆԱԿԱՎԱՅՐԵՐԸ
Լեռնաշխարհի բնական պայմանների թելադրմամբ, դեռեւս միջնադարում գրեթե բոլոր բնակավայրերը հիմնվել են գլխավորապես գետերի կամ դրանց վտակների ափերին, հովիտներում։ Պաշտպանական նկատառումներով որոշ բնակավայրեր հիմնվել են բնականից դժվարամատչելի տեղերում՝ անշուշտ հաշվի առնելով ջրի առկայության հանգամանքը։ Նման օրինակ է իշխանանիստ Ծար գյուղը, որը տարածված է ծովի մակերեւույթից 2050 մ բարձրության սարահարթի վրա եւ ձորով հոսող Տրտու գետի ափից (1730 մ) բարձր է ավելի քան 300 մ։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 18-19:

Կառուցապատում

ԲՆԱԿԱՎԱՅՐԵՐԸ
Քարվաճառի շրջանում գյուղերն իրենց կառուցապատման բնույթով խիստ տարբերվում են եւ հիմնականում, բաժանվում են երկու խմբի։ Այն գյուղերը, որոնք գոյացել են հայաթափ գյուղատեղիների վրա, տեղի են տվել արդեն առկա կառուցապատման առանձնահատկություններին, հարմարվել են եղածին։ Դրանք աչքի են ընկնում ոչ մեծ տարածքի վրա խիտ կառուցապատմամբ, թեկուզ ոլոր-մոլոր, բայց շատ որոշակի փողոցների առկայությամբ, տների ու մյուս շինությունների կառուցման տեղի ընտրությամբ (ոչ թե արգավանդ հողերի, այլ՝ ապառաժների վրա)։ Հակառակ դրան՝ խորհրդային տարիներին հիմնված թուրքական գյուղերն ունեն անկանոն ու ցրված կառուցապատում, երբեմն 20-25 տուն ունեցող գյուղը զբաղեցնում է 1.0-1.5 քկմ մակերես, լրիվ բացակայում են փողոցները, մինչեւ անգամ գյուղը՝ գյուղի հետ կապող ճանապարհները, յուրաքանչյուր աղբյուրի մոտ առատորեն կառուցված են ընդարձակ գոմեր, անասնաշենքեր։ Այդ տարբերություններն այնքան ակնառու են, որ փոքր-ինչ փորձված յուրաքանչյուր ոք, մտնելով որեւէ գյուղ, իսկույն կարող է նկատել, թե այն թուրքերն են հիմնել, թե «ժառանգություն» են ստացել արտագաղթած բնիկներից։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 19:

Պատմություն

ԲՆԱԿԱՎԱՅՐԵՐԸ
Քարվաճառի շրջանի երբեմնի հայկական բնակավայրերի բոլոր անվանումներն ու ամբողջական թվաքանակը ամբողջությամբ հայտնի չեն։ Ցավոք, այս գավառի մասին մեզ չի հասել այնպիսի համապարփակ մատենագրական աշխատություն, ինչպիսին է օրինակ՝ Ս. Օրբելյանի աշխատությունը Սյունիքի գավառների մասին, ուր հիշված են բոլոր գյուղերն անուն առ անուն։ Հետեւաբար, որպեսզի գոնե մասամբ լրացրած լինենք այդ բացը, ի մի ենք բերել մատենագրական, վավերագրային եւ վիմագիր բոլոր այն հիշատակումները, ուր տարբեր առիթներով հիշված են գավառի այս կամ այն գյուղը, ագարակը, հանդամասը եւ այլն։ XII–XVIII դդ. թվագրվող այդ հիշատակումների համեմատական եւ ստուգաբանական ուսումնասիրության շնորհիվ բացահայտվել են որոշ բնակավայրերի պատմական անվանումները, դրանց հետագա անվանափոխումներն ու աղավաղումները։ Սկսած XVIII դարի 30-ական թվականներից՝ հայաթափ շեների մեծագույն մասը պարբերաբար անվանափոխվել է։ Այդ կերպ շատ հին տեղանուններ մոռացության են մատնվել եւ փոխարինվել օտարաշունչ տեղանուններով։ Լավազույն դեպքում հին անունները մեզ են հասել թարգմանաբար կամ աղավաղումներով եւ հազվադեպ միայն՝ պահպանել իրենց նախնական, անաղարտ անվանաձեւը (օր. Լեւ, Մոս)։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 19:

Նկարագրություն
12 — 18 դդ․

ԲՆԱԿԱՎԱՅՐԵՐԸ
Անհայտ ու անհասցե են մնում XII–XVIII դարերում հիշված՝ Հավար, Գրիգորաթաղ, Բերդաքար, Ծովատեղ, Ծաղիկանց, Կռապաշտոց, Սոխանանց, Ջաջոռանց, Պետրոսաբակ, Չոլբեկյանց, Ողնով, Ձագունյանց Ագարակ, Արախիշ (Րախիշ), Դաշտակ, Մարդաղունեանց Սբ. Նշան, Ցրագետ Անապատ, Գումեր, Կաժ, Անուխս, Հաճար, Ճումեն, Քարատակ, Խրանց, Մոթանց, Փոքր Դավաչխուր, Խոզենեկ եւ Խոզենակուց Մեծ Այգի, Մանանաձոր եւ այլ տեղավայրերի անվանումները։

Ենթադում ենք, որ Ծաղիկանցը ներկայիս Չիչակլի լեռան անվանումն է եղել (նկատի անենք հայերենից թուրքերեն բառացի թարգմանված լինելու հավանականությանը)։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 19:

Պատմություն

ԲՆԱԿԱՎԱՅՐԵՐԸ
Տեղադրությամբ հայտնի ու անհայտ մի շարք գյուղեր ու վանքեր միջնադարում հանդիսացել են գրչօջախներ։ Դրանցից են՝ Դադի եւ Գետամիջո վանքերը, Ցրագետ Անապատը, Ապահեն կամ Տպել (թուրք.Բաշլիբել), Արախիշ կամ Րախիշ (տեղադրությունն անհայտ), Դաշտակ (տեղ. անհայտ), Մոս (այժմ՝ Մոզքյանդ) եւ Քարվաճառ գյուղերը։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 19:

Նկարագրություն

ԲՆԱԿԱՎԱՅՐԵՐԸ
Շրջանի ազատագրման նախօրյակին, ըստ պաշտոնական աղբյուրների, Քարվաճառի տարածքում կար 122 գյուղ։ Բացառությամբ մի քանիսի (օր. Զառ, Զըլփղարլի, Զայլիկ, Ղըլչլի, Բաշլիբել), ուր յուրաքանչյուրում մինչեւ 200 տուն բնակիչ կար, մնացած գյուղերի մեծ մասը բաղկացած էր 30-60 տնից։ Քիչ չէին նաեւ այնպիսի «գյուղերը», որ կազմված էին մինչեւ 10 տնից (օրինակ՝ Ալչալի, Ղուշյուվասի, Օթախլար, Սարիգյունեյ, Օթղշլաղ, Ղազիխանլի, Ղալաֆալըղ, Ղալաբոյուն եւ այլն)։ Փաստորեն բավականին ընդարձակ շրջանը պատված էր մանր գյուղերի խիտ ցանցով, որոնց՝ միմյանցից միջին հեռավորությունը կազմում էր 3,0-3,5 կմ։ Ի դեպ, մի շարք փոքր գյուղակներ, որոնք այնուամենայնիվ ստացել էին գյուղի կարգավիճակ» իրականում կառուցապատված էին ավելի շատ գոմերով, քան բնակելի շենքերով։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 19:

1960 թ․

ԲՆԱԿԱՎԱՅՐԵՐԸ
Ավելի քան երկու տասնյակ գյուղեր ծնունդ են առել 1960-ական թվականներից հետո։ Նույն ժամանակամիջոցում էլ գգալի ընդարձակվել են եղածները, իսկ շրջկենտրոնն այդ ընթացքում պարզապես քառապատկվել է իր զբաղեցրած մակերեսով եւ տսնապատկվել` բնակչությամբ։

Տես` Ս. Կարապետյան, Ինչպես էին յուրացնում հայկական հողերը (Քարվաճառ քաղաքի օրնակով), «Ազատամարտ», 1994, N 40, էջ 13։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 20:

Ուսումնասիրություններ

ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՄԻՆՉԵՎ 1920 Թ.
Քարվաճառի շրջանում պատմական հուշարձանների ուսումնասիրությունն առանձնապես հին պատմություն չունի։ Առաջին ուսումնասիրողը Հովհաննես եպիսկոպոսն էր, որն 1830-ական թվականներին այցելելով Դադի եւ Գետամիջո (Ծարա) վանքերը՝ մի քանի արձանագրություն էր գրի առել ու հրատարակել։ Գրեթե նույն տարիներին, մի շարք հնավայրեր այցելելուց հետո իր ուսումնասիրություններն է հրատարակում նաեւ Սարգիս վարդապետ (հետագայում՝ արքեպիսկոպոս) Ջալալյանցը։ 1885-ին գավառի մի քանի հնավայրերին վերաբերող տեղագրական բնույթի իր շարադրանքն է հրատարակել Եղիշե ավագ քահանա Գեղամյանցը (Հայկունի), ապա 1891-ին հատկապես Դադի վանքում, վիմագրական ուսումնասիրություններ է կատարել Խաչիկ վարդապետ (այդ ժամանակ՝ Վահան սարկավագ) Դադյանը, որի ձեռագրերն առ այսօր մնացել են անտիպ։ Մեզ հայտնի չէ այդ ուղղությամբ հետագա մի քանի տարիների րնթացքում կատարված որեւէ այլ աշխատանք մինչեւ 1895-ին հրատարակված երախտաշատ Մակար եպիսկոպոսի մեծարժեք ու հայտնի աշխատությունը։ Սակայն հանգամանքները թույլ չէին տվել եպիսկոպոսին շատ հնավայրեր այցելել, եւ նրա գրքի համապատասխան բաժինը սահմանափակված է նորահաստատ թուրք գյուղերի ցուցակի մեջբերումով։ Բարեբախտաբար եպիսկոպոսը կարողացել էր այցելել Ծար գյուղը։ Իրոք՝ բարեբախտաբար, քանի որ նրան վիճակվեց այդտեղ գտնված բազում վիմագրերի՝ փաստորեն միակ հրատարակիչը դառնալ։ Վերջապես, հարկ է նշել 1911 թ. էջմիածնապատկան Դադի վանքի կալվածներն այցելած Մեսրոպ մագիստրոսի՝ իր ճանապարհին հանդիպած գյուղերի ու պատմական հուշարձանների հանգամանալի նկարագրությունները (մի շարք արձանագրությունների վերծանություններով հանդերձ)։ Սրանով էլ ավարտվել են նախախորհրդային տարիներին կատարված հիմնական ուսումնասիրությունները, եթե նկատի չունենանք նաեւ մի շարք ավելի սեղմ հրապարակումները մամուլում։

Յովհաննու եպիսկոպոսի Շահրիարցւոյ-Ստորագրութիւն կաթողիկէ էջմիածնի եւ հինգ գաւառացն Արարատայ, հատոր Բ, էջմիածին, 1842, էջ 356-365։
Սարգիս վարդապետ Ջալալեանց, ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, մասն Ա, Տփխիս, 1842, էջ 199-227։
«Մեղու Հայաստանի», 1885, N 65, 78, 80։
Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 319, ց.1, գ. 5, թ. 23-28։
Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, 406:
Մեսրոպ արքեպիսկոպոս Տէր-Մովսիսեան, Հայկական երեք մեծ վանքերի` Տաթեւի, Հաղարծնի եւ Դադիի եկեղեցիները եւ վանական շինաթիւնները, Երոաաղէմ, 1938, էջ 84:
«Արձագանք» 1886, N 44, էջ 577-578։
«Նոր-Դար», 1890, N 158, էջ 3-4։
«Նոր-Դար», 1891, N123։
«Նոր-Դար», 1892, N15, էջ 2։
«Արարատ» 1896, յունուար, էջ 42-43:
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 21-22:

1940 թ․

ԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ՏԱՐԻՆԵՐԻ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ.
Խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո, համարյա 40 տարի, մինչեւ 1960-ական թվականները հետազոտողների կողմից այդ ուղղությամբ որեւէ աշխատանք չի ձեռնարկվել։ Թերեւս բացառություն էր կազմում ռուս հետազոտող-հնագետ Ե. Պչյոլինան, որի՝ 1940 թ. հրատարակված «Հայկական հուշարձանները Ադրբեջանական ՍՍՀ տարածքում» աշխատությունում վկայություններ կան նաեւ Քարվաճառի շրջանի հուշարձանների մասին։ Ավելորդ չէ, թերեւս, մեջբերել ռուս հետազոտողի՝ իր շրջագայությունից ստացած տպավորությունը. «Բազմաթիվ բնակելի քարայրներ, զյուղերի ավերակներ, բերդապարիսպներ, մատուռներ եւ եկեղեցիներ խոսում են երբեմնի կյանքի մասին՝ ներկայիս համարյա մարդազուրկ հեռաստաններում։ Ցավոք, գերակշռող մեծամասնությամբ այդ բոլոր հուշարձանները ոչ միայն չեն հետազոտված, այլեւ անզամ չեն նշված գրականությունում, թեկուզեւ հաշվառման կարգով։ Այստեղ հոծ զանգվածներով ամենուր ապրող հայերից մնացել են լայնատարած գերեզմանոցներ, որ սփռված են թե կիսավեր եկեղեցիների շուրջ, թե առանձին»։

Пчелина Е. Г., Армянские памятники на территории Азербайджанскоой ССР, Труды Отдела Востока Эрмитажа том 30, Ленинград, 1940, стр. 92-243.
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 22:

1960 — 1964 թթ․

ԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ՏԱՐԻՆԵՐԻ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ.
Վերջապես 1960-64 թթ. վիմագրագետ Ս. Բարխուդարյանի գլխավորած գիտարշավի շնորհիվ, տասնամյակների ընդհատումից հետո վերստին ուսումնասիրության արժանացան Քարվաճառի պատմական հուշարձանները։ Արշավախմբի մասնագիտական ուղվածությունը խիստ նպատակային էր՝ միայն հայերեն վիմագրերի հայտնաբերում եւ վերծանում։ Ցավոք գիտարշավը սահմանափակվեց միայն դեռեւս նախորդ դարից հայտնի հնավայրերն այցելելով։ Արշավախումբը նախկին հետազոտողների հավաքած ու հրատարակած նյութին (72 միավոր արձանագրություն) հավելեց նաեւ գիտարշավների ընթացքում ժողովածը՝ նորահայտ 35 միավոր արձանագրություն։ Այսպիսով, ամբողջ շրջանից հայտնաբերված հավաքածուն կազմեց 107 միավոր, որը հրատարակվեց բավական ուշացումով 1982 թ. (գիտարշավը գլխավորած Ս. Բարխուդարյանը մահացել է 1970-ին) Հնագիտության եւ ազգագրության ինստիտուտի հովանավորությամբ։ 1970-ական թվականներին եւ 80-ականների սկզբներին լույս տեսան բացառապես Դադի վանքին նվիրված մի քանի հոդվածներ։ Յոթանասնականներին ճարտ. Մ. Հասրաթյանը՝ առաջինը Դադի վանքի հետազոտողներից, չափագրեց հուշարձանախումբը։ Այդ նյութերը բազմիցս օգտագործվել են Շ. Մկրտչյանի աշխատություններում։

«Դիվան հայ վիմագրության», պրակ 5, կազմող Ս. Գ. Բարխուդարյան, Երեւան, 1982, էջ 197-227։
Բ. Ուլուբաբյան, Դադի կամ Խաթա վանքը, «էջմիածին», 1971, N 6-7։
Մ. Հասրաթյան, Դադի վանք, «Գիտության եւ տեխնիկա», 1981, N 9։
Շ. Մկրտչյան, Լեռնային Ղարաբաղի պատմա-ճարտարապետական հուշարձանները, Երեւան, 1980, էջ 34։ Նույնի՝ նշվ. աշխ. 2-րդ հրատարակությունը, Երեւան, 1985, էջ 38-46։
Ш. Мкртчян, Историко-архитектурные памятники Нагорного Карабаха, Ереван, 1989, стр. 34-39.
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 22:

1979 թ․

ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ՔԱՐՎԱՃԱՌԻ ՇՐՋԱՆՈՒՄ 1979-1987 ԹԹ.
Սկսած 1979 թ-ից, երբ առաջին անգամ հնարավորություն ունեցանք այցելել Քարվաճառի շրջան՝ պատմական Ծարա երկիր, շուրջ ինը տարվա ընթացքում, մինչեւ 1987 թ. մեր կողմից հետազոտվել են (չափագրում, լուսանկարում, վիմագրերի ընդօրինակում եւ քարտեզագրում) Հանդաբերդը, Չափնի գյուղի հուշարձանախումբը (որի կիսավեր եկեղեցին, ի դեպ, բնակարան էր ծառայում ոմն Ամիրասլան Մամեդովի համար), Ղամշլի գյուղի հարավային ծայրին, Լեւ գետի ձախ ափին մնացած միջնադարյան միաթռիչք մեծ կամրջի խելը (1980 թ.), որը գետի հետագա վարարումների զոհը դարձավ, Տրտուի աջ ափին գտնվող Սբ. Աստվածածնա վանքը, Երիցուշենի եկեղեցին ու խաչքարերը եւ այլն։ Հարկ է նշել, որ 1980-ական թվականների սկզբներից իրենց «ուսումնասիրություններն» էին սկսել հրատարակել նաեւ Բաքվի «գիտնականները»՝ մեկը մյուսի հետեւից աղվանական պիտակով ներկայացնելով մի շարք հուշարձաններ։ Անցած տարիներին ավերել չհասցրածը՝ ստիպված իբրեւ սեփական ներկայացնելու տենդով տառապող այդ գիտնականները, ինչպես հայտնի է, փորձում էին Դադի եւ Սբ. Աստվածածնա վանքերը, Քիլիսա գյուղի եկեղեցին եւ ուրիշ հայկական հուշարձանները ներկայացնել որպես իրենց քրիստոնյա նախնիներից «ժառանգված» հուշարձաններ։ Խստիվ արգելված էր (անշուշտ, Բաքվի կարգադրությամբ) լուսանկարչական սարքերով՝ հայաստանցի այցելուների մուտքը Հանդաբերդ ու Դադի վանք։ Այդտեղ կարգված պահակների հիմնական պարտականությունն էր՝ արգելել կատարելու այդ հուշարձաններից որեւէ լուսանկարչական աշխատանք։ Այդ տարիներին դաշտային աշխատանքների առանց այն էլ ոչ դյուրին ընթացքն էլ ավելի չբարդացնելու նկատառումով ժամանակին գիտակցաբար ձեռնպահ մնացինք նյութերի տպագրումից։ Բայց դրությունը կտրուկ փոխվեց 1988-ից հետո։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 22-23:

1988 թ․

ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ՄԻՆՉԵՎ ՔԱՐՎԱՃԱՌԻ ԱԶԱՏԱԳՐՈՒՄԸ.
1988 թվականից այլեւս անհնար դարձավ դաշտային աշխատանքների շարունակումը։ Մյուս կողմից՝ վերջապես հասել էր Բաքվի «գիտնականներին» պատասխան տալու ժամանակը, մանավանդ Արցախյան Ազատամարտի օրըստօրէ հզորացող պայքարի պայմաններում։ Այդպես՝ Թ. Աբդուլլաեւի մի հոդվածի առիթով 1989 թ. լույս տեսավ մեր՝ համահեղինակային պատասխանը՝ «աղվանական» հայտարարված Սբ. Աստվածածնա վանքի մանրամասն ուսումնասիրությունը։ Այնուհետեւ լույս տեսան մեր եւս մի քանի հոդվածները։ Ցավոք, մինչեւ տարածքի ազատագրումը (1989-1992 թթ.) թուրքերը հասցրել էին հիմնահատակ ավերել եւս մի քանի եկեղեցու տասնյակ հայերեն վիմագիր արձանագրություններ (մասնավորապես Սբ. Աստվածածնա վանքում փշրել էին XII–XIII դարերի շուրջ մեկ տասնյակ պատմական մեծ նշանակություն ունեցող արձանագրությունները եւ գեղաքանդակ արձանագիր խաչքարերը)։

В. А. Арутюнян, С. Г. Карапетян, Н. М. Саркисян, Монастырский комплекс Сурб Астваацацин в гаваре Цар. «ԼՀԳ», 1989, N 7, Էջ 82-92։
Ս. Կարապետյան, Դադի (Խաթա) վանքի կալվածները, «Ազատամարտ» շաբաթաթերթ, 1992, N 15, Էջ 14։ Նույնի՝ Քյալբաջարի շրջանի հայկական պատմական հուշարձանները, «Ազատամարտ», 1992, N 22, Էջ 14 (նաեւ ռուսերենով «Азатамарт», 1992, N 7)։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 23:

1993 — 1996 թթ․

ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ RAA ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱՁԵՌՆՈՒԹՅԱՄԲ 1993-1996 ԹԹ.
1993 թ. ապրիլին ազատագրվեց մեր պատմական Ծարա երկիրը՝ Քարվաճառի շրջանը։ Արդեն մի քանի տարի ընդմիջված ուսումնասիրական աշխատանքների համար նոր ու աննախադեպ հնարավորություն էր ընձեռնված, որը եւ ստանձնեց «Հայկական ճարտարապետությունն ուսումնասիրող» (RAA) կազմակերպությունը։ Հուշարձանների որոնողական եւ ուսումնասիրման աշխատանքները սկսվեցին 1993-ի հունիս ամսվա սկզբից։ Մինչեւ 1996 թ. նոյեմբեր ամիսը պարբերաբար ձեռնարկված բազմօրյա արշավների ընթացքում հետազոտվեցին ողջ լեռնաշխարհի գրեթե բոլոր գյուղերն ու գյուղատեղիները, հնավայրերը։ Հայտնաբերվեցին ոչ քիչ թվով միանգամայն նոր հնավայրեր, իսկ հայտնիները նորովի ուսումնասիրվեցին։ Այստեղ ցավով պիտի արձանագրենք, որ, ինչպես տեղում պարզվեց, նախկին ուսումնասիրությունները բազմաթիվ եւ էական թերություններ ունեին՝ սկսած ամենակարեւոր բնագավառից՝ վիմագիր արձանագրությունների ընդօրինակման ու վերծանման աշխատանքից, ընդհուպ՝ ճարտարապետական կառույցների չափագրումները։ Այդ աշխատանքներն անհրաժեշտաբար կատարվեցին «զրոյից սկսած», քանի որ ավելի հեշտ էր նորն ու ճիշտը կատարել, քան զբաղվել անվերջ շտկումներով։ Ընթերցվեցին նախկինում (1960-64 թթ.) անվերծանելի համարված բազմաթիվ, նաեւ սվաղի շերտի վրա փորագրված, վիմագիր արձանագրություններ։ Չորս տարվա ընթացքում շրջանի տարածքում հայտնաբերված ու հաշվառված պատմական հուշարձանների թիվը հասավ 518 միավորի, բայց այդ քանակությունը բոլորովին էլ վերջնական չէ, քանի որ հնարավոր են նաեւ մեր տեսադաշտից դուրս մնացած հուշարձաններ։ Այսուհանդերձ, հավաքված նյութը թույլ է տալիս ամբողջական պատկերացում կազմել Պատմական Հայաստանի Ծար գավառի հայկական մշակութային ժառանգության մասին։ Այն, ինչպես իր ճարտարվեստի, այնպես էլ պատմության առումով ներկայանում է որպես հայ մշակույթի անքակտելի եւ կարեւոր բաղկացուցիչներից մեկը։ Ի դեպ, հայկական պատմական հուշարձանների ուսումնասիրությանը զուգահեռ հետազոտվել ու հաշվառվել են նաեւ շրջանի տարածքում պահպանված XIX–XX դարերին վերաբերող քրդական եւ թուրքական «պատմական հուշարձանները»։ Դրանք բացառապես գերեզմանական բնույթի հուշարձաններ են՝ դամբարաններ (քյումբազ) եւ պարզապես գերեզմանաքարեր (այդ թվում ձիակերպ եւ խոյաձեւ)։ Սրանցից ամենահները 1870-ական թվականներից են, իսկ ինչ վերաբերում է մահմեդական հոգեւոր ժողովարաններին՝ մզկիթներին, ապա այդպիսիք Քարվաճառի շրջանի տարածքում փաստորեն գոյություն չունեն։ Պատճառը շատ պարզ է, մինչեւ խորհրդային կարգերը գյուղերն այնքան նստակյաց ծխեր չունեին, որ մզկիթ ունենալու խնդիր առաջանար։ Միակ մզկիթը, որ հիմնադրվել էր 1990 թ. (առավելապես քաղաքական նկատառումներով) այդպես էլ թերավարտ էր մնացել (գտնվում է Դուտխու գետի ձախ ափին, Զըլփղարլի գյուղից հարավ)։ Քյումբազ կոչված գմբեթաձեւ դամբարաններ (առավելագույնը 110-120 տարվա վաղեմության) պահպանվել են՝ Մոս, Աղյաթաղ, Դամրչիդամ, Սուսուզլուղ եւ այլ գյուղերի տարածքում, իսկ կենդանակերպ տապանաքարեր՝ Քարվաճառ, Ծար եւ այլ գյուղերի գերեզմանատներում։ Ի դեպ, քյումբազներ կառուցվել են նաեւ խորհրդային տարիներին։

Էֆենդիեւ Ռասիմ Սամեդ օղլի, Քարերն են խոսում (ադրբեջաներեն), Բաքու, 1980։
Ս. Կարապետյան, Քարվաճառի միակ մզկիթի պատմությանը, «Ազատամարտ», 1994, N 47 (192), էջ 13։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 23-24:

Նկարագրություն

Հանդաբերդից արեւելք եւ հյուսիս-արեւելք, Լեւ գետի հովտում կամ ձորալանջերին կան մի քանի հին գյուղատեղի, որոնց տեղում XIX դարի վերջերին կամ XX դարի սկգբներին գոյացել են քրդաբնակ կամ թրքաբնակ փոքրիկ գյուղեր: Դրանցից են ներկայիս՛ Ղանլիքյանդ (թարգմ. Արնագյուղ), էլյասալիլար կամ էլլա Զալլար, Մարալդամ, Բաբաշլար, Թաքյադամ կամ Թաքյաղայա եւ Բոգլու գյուղերր: Այս վայրերում եւս առկա են երբեմնի հայաբնակ այդ գյուղերի բնիկ բնակիչների՝ դարերի ընթացքում արարած մշակույթի հետքերը: Մասնավորապես՝ Բոզլու գյուղատեղիի կենտրոնում հողի մեջ թաղված հարթ ու լերկ ժայռազանգվածի արեւմտահայաց երեսին քանդակված են զույգ խաչեր: Ըստ կատարման ձեւի ու ոճական առաձնահատկությունների՝ այն XII-XIII դարերի գործ է:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 29:

Մռավի լեռնաշղթայի հարավահայաց լանջերն ու Լեւ գետի կիրճը Հանդաբերդից Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը տեսարան
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Տրտու (Թարթառ) եւ Դուտխու գետերի վերին հոսանքի ջրբաժան գիծը Տեսակը Լուսանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Գորտագարակ լիճը Մռավ լեռնաշղթայի հարավահայաց լանջին Տեսակը Լուսանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Լև գետի կիրճով անցնող Դվին-Պարտավ տարանցիկ հնագույն ճանապարհը Տեսակը Լուսանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Ծար
Քոլանի
Քյալբաջար
Վայկունիք
Վերին Խաչեն	12 — 13 դդ․
Զարուզիբիլ
Զարուզիվիլ
Ջվանշիր