ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Բեգում-Սարով 4 Հուշարձան

ԼՂՀ (Երկիր) / Թարթառ (Շրջան) / Բեգում-Սարով (Գյուղ)

Տեղադրություն

Պատմական հարուստ անցյալով նշանավորված Սարով կամ Սարավ գյուղը, որի անվանն ուշ միջնադարում ավելացել է նաեւ «Բեգում» մասնիկը, գտնվում է հանրահայտ Պարտավ քաղաքից 16 կմ հյուսիս-արեւմուտք, իսկ Թարթառ շրջկենրոնից՝ 13 կմ հյուսիս: Հեռավորությունը Կուրի աջ ափից՝ 22 կմ է: Գյուղի ընդարձակ թաղամասերը փռված են ծովի մակերեւույթից 120-140 մ բարձրությամբ արգավանդ հարթավայրում:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 213:

Կառուցապատում

Աչքի է ընկնում հայկական (հատկապես՝ լեռնային) գյուղերին ոչ բնորոշ նոսր կառուցապատումով, ընդ որում՝ յուրաքանչյուր տուն շրջապատված է բազմատեսակ ու փարթամ մրգատու ծառատեսակներով (նուռ, սերկեւիլ, թուզ, խնձոր, տանձ, արքայանարինջ, տխիլ, շագանակ, ընկույզ, հոն եւ այլն): Ընդհանուր առմամբ Սարովն ունի 1,5 կմ երկարություն եւ նույնքան էլ լայնություն:

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 213:

Բնակչություն

Տեղաբության խնդրում գերակշռում են հենց նրանց՝ սարովցիներին բնիկներ համարող կարծիքները, բայց կան նաեւ այլ վկայություններ, ինչպես, օրինակ. «Գիւղական համայնքը կազմուած է իսկական սարովցիներից, որոնք գաղթել են Կուր գետի հովտում եղած Աղջա-Ղովախ գյուղից՝ Արէշու գաւառում եւ իրենց մէջ Ջանի-Բէգի անունով կոչւում են «Ջանի-Բագլի» եւ նորեկներից, որոնք գաղթել են զանազան տեղերից» կամ «Բնակիչները հայադաւաններ են եւ գաղթած են Պարսկաստանից»: Բացի վերջին վկայությունից, որ գրեթե անհավանական է (գուցեեւ շփոթ՝ Գանձակի Սարովի հետ), մնացած բոլոր դեպքերում հաստատվում է բնակիչների՝ բնիկ լինելու հանգամանքը: Ի վերջո, եթե անգամ ստույգ է սարովցիների Արեշի Աղջա-Ղովախից գաղթած լինելը, որը Սարովից հեռու է 26 կմ (Կուրի ձախ ափից 2 կմ), ապա դա էլ չի խանգարում վերջիններիս բնիկներ համարելու, քանի որ գաղթը կատարվել է գրեթե աննշան հեռավորության վրա, անփոփոխ են մնացել բնակլիմայական պայմանները:

«Նոր-Դար», 1887, N 55, էջ 1։
Նաեւ СМОМПК, VI, Тифлис, 1888, էջ 123-132։
«Նոր-Դար», 1888, N 211, էջ 3։
«Նոր-Դար», 1890, N 122, էջ 3։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 213:

Աղբյուրները սարովցիներին բնիկներ են համարում հնագույն ժամանակներից ի վեր. «Այս գիւղը ... բնակեցրած է հայերով սկսեալ այն ժամանակներից, երբ հարեւան Բարդա գիւղը (այժմ՝ թրքաբնակ) համարվում էր աթոռանիստ քաղաք Աղուանից աշխարհում...»:

«Նոր-Դար», 1887, N 55, էջ 1։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 213:

Պատմություն

«Ինչպես ենթադրում են. Սարովը գոյություն ունի հին ժամանակներից ի վեր, եւ հետագայում նրա անվանը միացվել է մեկ այլը՝ Բեգումը՝ ի տարբերություն մյուս Սարովի, որը առաջինից 3 մղոն հեռու է։ Բեգում Սարովն իր անվանումը ստացել է Ղարաբաղի Մեհտի Ղուլի-խանի՝ Ազատ Բեգումի քրոջ անունից, որն իբրեւ օժիտ ստացել էր այս գյուղը։ Սարով գյուղում հնագույն ժամանակներից բնակվում են հայեր, եւ այդ հաստատում է նրանից երկու մղոն հեռավորության վրա դեպի արեւելք գտնվող հինավուրց գերեզմանոցը։ Գերեզմանոցն ընկած է հարթ մակերես ունեցող բլրաձեւ բարձունքում։ Բոլոր տապանաքարերից իր հնությամբ արժանահիշատակ է հայերեն արձանագրություն ունեցող մեկը, որը ժամանակի ընթացքում ջնջվել է եւ այն ընթերցելն այժմ անհնար է, բայց հնաբնակները հավաստիացնում են, թե իրենց ներկայությամբ Սարովի հոգեւորականները կարդացել են այս գրերը, որոնք վկայում են, որ քարի տակ ամփոփոված է Քրիստոսի ծնունդից ի վեր 4-րդ դարում ապրած մի հայ մելիքի աճյունը։ Այս դամբանի շուրջ խմբված են սարովցի հանգուցյալների գերեզմանները...։ Սարով գյուղի՝ հնուց քրիստոնեական բնակչություն ունենալու պարագան ապացուցող հնագիտական հուշարձաններից կարելի է մատնանշել հնադարյան հնձանները (չերաուշները), որտեղ բոբիկ ոտքերով մզել են խաղողի հյութը։ Այդ հնձանները հանդիպում են այգիներում, սակայն, մեծ մասամբ ծածկված են լինում հողով։ Մերձակա բլուրներում մարդիկ հաճախ ջարդված կարասներ են գտնում»:

СМОМПК, VI, Тифлис, 1888, էջ 123-132։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 213:

Բնակչություն
1887 — 1888 թթ․

Չնայած բնակչության անընդհատ աճին՝ Սարովում ժամանակ առ ժամանակ շնչերի կտրուկ նվազում է տեղի ունեցել: Այդպես է եղել, օրինակ, 1887-ի հոկտեմբերից մինչեւ 1888-ի փետրվարի վերջը, երբ ծաղիկ հիվանդության զոհ են գնացել 110 երեխա:

«Նոր-Դար», 1888, N 26, էջ 2։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 214:

Կառուցապատում
1860 թ․

Մինչեւ 1860-ական թվականները զյուղի բնակելի տները հիմնականում զետնափոր էին, բայց հետզհետե դրանք սկսեցին փոխարինվել բարեկարգ շենքերով. «Տները միմեանցից այնքան հեռու են շինուած, որ նայողի աչքին Սարովը ներկայանում է մի փոքրիկ քաղաք։ Գոմերը եւ մարագները մեծ մասամբ կից են բնակարաններին։ Մի քանի տարի առաջ գոյութիւն ունեցող գետնափոր խրճիթները այժմ անհետանում են եւ նրանց տեղերը կանգնում են քարէ կամ աղիւսէ տներ...» կամ «Գիւղը նշանաւոր է իրեն լայն եւ ընդարձակ բակերով, հին գետնափոր տները անհետանում են՝ նոր քարաշէն եւ աղիւսի տների առաջ...»:

«Նոր-Դար», 1887, N 55, էջ 1։
«Նոր-Դար», 1888, N 211, էջ 3։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 214:

Պատմություն

Հողի պակասը Սարովում միշտ էլ զգացնել է տվել իրեն: Ի հետեւանք դրա՝ սարովցիները վարձով մշակում էին մոտակա թուրքաբնակ գյուղերի հողերը:

«Տարազ», 1892, N 19, էջ 225։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 214:

Կառուցապատում

Չնայած հարթավայրային տեղադրությանը Բեգում-Սարովի արեւելյան թաղամասը 10-15 մ ավելի ցածր է արեւմտյանից, իսկ ընդհանուր առմամբ՝ հարթավայրն ունի հյուսիս-արեւելահայաց մեղմ թեքություն: Երկու հիմնական թաղերը իրարից զանազանվել են «վերին» եւ «ներքին» բնորոշումներով. «Գիւղը բաժանւում է երկու մասի՝ վերին եւ ներքին, վերին մասը կոչւում է Նոր-Շէն (Նոր-զիւղ): Գիւղի կեդրոնով հոսում է մի առուակ, որը վերցուած է Թարթառ զետից. այս զետակիցն են ջրում թէ արտերն եւ թէ այգիները»:

«Նոր-Դար», 1890, N 122, էջ 3։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 214:

Վերաբնակեցում
1988 թ․

Սարովը հայաբնակ ու շեն մնաց մինչեւ 1988 թ.՝ Ադրբեջանի հայության համատարած բռնագաղթը։ Ստիպված լքելով հարազատ օրրանը՝ սարովցիները բնակություն հաստատեցին Մարտակերտի շրջանի դաշտային գյուղերում, ապա 1992թ. Մարտակերտի անկումից հետո, ցրվեցին զանազան վայրեր (գլխավորապես՝ Հյուսիսային Կովկաս):

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 214:

1905-1906 թթ. հայ-թուրքական ընդհարումներ
1905 թ․

1905 թ. նոյեմբերի վերջին, հայաբնակ հիմնական հատվածներից կտրված Սարովը (Մարալյան-Սարովի հետ մեկտեղ) շրջապատվել էր հազարավոր թուրք բաշիբոզուկներով: Պաշարվածներին մոտենալ չէր կարողացել մինչեւ իսկ կազակների հարյուրյակը՝ 2 թնդանոթով հանդերձ, սակայն Դավիթ-բեկ Մելիք-Բեգլարյանը, թալիշեցի (Թրիշեցիք) քաջերի գլուխ անցած, գիշերային մի հուժկու հարձակումով փախուստի է մատնում թուրքերին, ճեղքում պաշարման շղթան եւ անխուսափելի կոտորածից ազատում սարովցիներին՝ վերջիններիս առաջնորդելով Ջվանշիր գավառի հայաբնակ գյուղերը:

«Հորիզոն», 1913, N 214, էջ 2:
«Մշակ», 1906, N 20, էջ 1։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 215:

Անվանում	Հիշ. ժամանակը	Ստուգաբանություն
Սարով
Սարավ

Սարովի բնակչության թվաքանակին վերաբերող ձեռքի տակ եղած տվյալները ներկայացնում են հետեւյալ պատկերը.

Թվական	Հայ տուն	Հայ արական	Հայ իգական	Հայ ընդամենը	Նշումներ	Աղբյուր
1841	39	62	58	120		Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 305, թ. 47։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 214:
1851	56	125	103	228		Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 2596, թ. 93։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 214:
1862	80					«Նոր-Դար», 1887, N 94, էջ 3։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 214:
1873	117					СМОМПК, VI, Тифлис, 1888, отдел 1, էջ 124։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 214:
1876				696		Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 6775, թ. 115-116։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 214:
1886	140					СМОМПК, VI, Тифлис, 1888, отдел 1, էջ 124։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 214:
1887	143					«Նոր-Դար», 1887, N 94, Էջ 3։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 214:
1889		494	416	910		Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 8583, թ. 45-46։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 214:
1891	141	484	440	924		Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 33։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 214:
1901		761	561	1322		Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 56, ց. 14, գ. 205, թ. 241-242։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 214:
1908				1344		"Кавказский Календарь на 1910 г.", Тифлис, 1909, էջ 360։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 214:
1976				1113		«Ադրբեջանական խորդային հանրագիտարան», (ադրբեջաներեն), Բաքու, 1978, հատոր II, Էջ 140։ Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 214: