Սբ. Աստվածածին Եկեղեցի :: ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Սբ. Աստվածածին Եկեղեցի

Ադրբեջան / Հյուսիսային Արցախ / Շամխոր / Բադա

Պատմություն
1870 թ․

1870-ական թվականների վերջերին «...ժողովրդի մէջ ցանկութիւն է յայտնվում մի քարաշէն վայելուչ եկեղեցի ունենալու. պայմանաւորվում են մի յոյնի հետ, որ օգուտ քաղելով ժողովրդի տգիտութիւնից անխղճաբար է վերաբերվում իւր պարտաւորութեանը. եկեղեցին շինվում է, յոյնը 8000 րուբլին առնում և գնում է և մի քանի տարի չանցած` շինուածը փլչում է»:

«Արձագանք», 1888, N 7, էջ 87:
Սբ. Աստվածածին անվամբ այս եկեղեցին հայտնի է ոչ ուշ, քան 1882 թվականը (Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3874, թ. 129-130):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 462:

Նկարագրություն
1890 թ․

1890 թ. եկեղեցին Սարգիս Քամալյանին ներկայանում է հետևյալ կերպ. «Նորաշեն եկեղեցին Ձորաբաշի պռնկին ավերակ դրութեան մէջ գլխաբաց նայում է երկնքին ու նզովում խարդախ հույն վարպետների արծաթասիրութիւնը և լղարակցոց տխմարութիւնը: 7 տարի է ամբողջ ծածկը փլած ու անձեռնմխելի կա, բարեբաղտաբար ոք մին տակով չի արել»:

Եղիշե Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարան, Ս. Քամալյանի ֆ., տետր N 1, VI-11, թ. 4: Ի դեպ, 1888 թ. ժամերգությունը դեռևս շարունակվում էր կատարվել արդեն կիսախարխուլ շինության մեջ («Արձագանք», 1888, N 7, էջ 87):
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 462:

Նորոգություն
1890 թ․

Որոշ ժամանակ անց հավանաբար 1890-ական թվականների վերջին, «...հասարակութիւնն ստիպուած եղաւ փայտէ կարկատանով հինը յարմարեցնել ժամասացութեան»:

Քաջբերունի, Բադա գիւղի աւերումը, «Արարատ», 1910, էջ 230:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 462.

Պատմություն
1905 թ․

1905 թ. նոյեմբերյան արհավիրքի օրերին «Թաթար հրոսակները կոտրատել են խաչկալը, քանդել են բեմը, աւազանը (գանձ գտնելու), տարել են զանգերը, դռները, պատուհանները, անօթեղէնները, վարագոյրը, քշոցները, բուրվառները, մինչև անգամ գրեանքը»:

Քաջբերունի, Բադա գիւղի աւերումը, «Արարատ», 1910, էջ 230:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 462:

1711 թ․

Ընդ որում ոչնչացվել էր նաև եկեղեցում պահվող Հովհաննես քահանայի ձեռքով 1711 թ. ստեղծված ձեռագիրը:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 462:

1906 թ․

1906 թ. քահանա Մեսրոպ Տեր-Ստեփանոսյանցը կարողացել էր նվիրատվությունների շնորհիվ Բաքվում ձեռք բերել եկեղեցական որոշ իրեր: Այսպես՝ «Լիւդովիկոս Սարգսեանը մի արծաթեայ ոսկեզօծ սկիհ, Տիկին Մայիլեանը նուիրեց սուրբ Աստուածածնի մեծադիր պատկեր, Յակոբ Մանգասարեանը – խաչվառ, Մկրտիչ Քալանթարեանն ու իր եղբայրը – Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորչի մեծադիր պատկեր, Փիրադեանցը – մի բուրվառ, Բագուայ հայոց եկեղեցին – երեք հատ շուրջառ, երեք փորուար...»:

Քաջբերունի, Բադա գիւղի աւերումը, «Արարատ», 1910, էջ 230:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 462-463:

Նորոգություն
1911 թ․

Կառույցը, սակայն, շարունակում էր մնալ խարխուլ ու վթարային վիճակում: Սբ. Աստվածածին եկեղեցու նորոգման խնդրով բադացիները ի վիճակի եղան զբաղվել միայն 1911 թ. սեպտեմբերին, երբ «...համախօսական վճռով Բադայի հայ համայնքը որոշեց վերանորոգել սբ Ա(ստուա)ծածին եկեղեցին... ի նկատի ունենալով, որ ներկայումս եկեղեցում անկարելի է անվտանգ օրինակատարութիւններ կատարել, բայց և հնարաւորութիւն չունենալով կողպել եկեղեցին ու ժողովուրդին թողնել առանց հոգևոր մխիթարութեան, մենք բերել ենք տուել և շարունակում ենք բերել տալ հարկաւոր նիւթեղենները, գրաւոր պայման ենք կապել վարպետների հետ, որոնք և սկսել են իրանց նախնական աշխատանքները: Համաձայն այդ պայմանի բոլորովին նոր պատեր պտի կանգնեցուի վաթսուն խորանարդ սաժեն, իւրաքանչիւր սաժէն 18 ր., սիւնների նորոգութիւնը, սեղանի թաղը և խորաններինը. փայտեղէն, կտուրը, ծածկերը ստրափիլ և կրամիտ, հաշուած բոլորի ծախսը մօտաւորապէս հասնում է 2500-ից մինչեւ 3000 ր....»: Այնուհետև դիմում են հոգևոր իշխանություններին՝ անհրաժեշտ գումարը ձեռք բերելու համար հանգանակություն կազմակերպելու թույլտվության խնդրանքով:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3446, նաև՝ ֆ. 35, ց. 1, գ. 705, թ. 62:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 463:

1912 թ․

Չստանալով պատասխան՝ բադացիները 1912 թ. հունիսին նույն խնդրանքով դիմում են Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գևորգ Ե-ին (1911-1930). «...Այժմ հասարակութեանս ուշադրութիւնն դարձել է Սուրբ եկեղեցու նորոգութեան վերայ: Սակայն մեր ուժից բարձր է եկեղեցու հոյակապ շենքը իր միջոցներով կառուցանել, որովհետև աղքատացած մեր հասարակութիւնը դեռևս տառապում է նիւթականապէս: Մենք եկեղեցին վերանորոգելու համար նախահաշիւ կազմելով, բացի շինութեան նիւթերն մեր կողմից մատակարարելն, պիտոյ է երեք հազար րուբլի գումար, որի համար հարկ է բարերար անձանց դիմելու, և մեր մէջ չկան այն հեղինակաւոր մարդիկ, որ կարողանան բարերարներ գտնելու ու հասնին ցանկալի նպատակին: Այս մասին երկար խորհուրդակցելով մեր համայնքը որոշեց դիմել Ձերդ Վեհափառութեան հայրական օգնութեան ապաւինելը և ամենախոնարհաբար խնդրելով տնօրինել, հրամայելով բարեգործական ընկերութեան նպաստել ու տալ դրամական օգնութիւն եկեղեցւոյ վերանոր(ո)գութեան համար, կամ թէ նպաստամատոյց յանձնաժողի մօտ արկածեալների համար գանձուած գումարից տալ մի որոշ գումար` շինելու Բադա Աստուծոյ տուն-Ս(ուր)բ եկեղեցի»: Գործընթացը ձգձգվելու պատճառով՝ 1913 թ. օգոստոսի 26-ին գյուղի ծխատեր Մեսրոպ և Գրիգոր քահանաները ճարահատ վերստին դիմում են Գանձակի հոգևոր ատյանին՝ նշելով. «...Բադա գիւղի ս. Ա(ստվա)ծածին եկեղեցին, որ շատ հնուց փայտաշէն շինուած է, այժմս մի կողմից փլվում է, փայտը հնուց լինելով արդէն փտել է և թափվում է, երկիւղալի է նորա մէջ օրինականութիւն անել, վասնորոյ խոնարհաբար խնդրում ենք հոգևոր ատենից անել տնօրէնութիւն, կամ կողբել բոլորովին»: Ցավոք, այս անգամ էլ գործը տեղից չի շարժվում: Եվ ահա հոգևոր իշխանությունների անտարբեր վերաբերմունքից հուսալքված բադացիների մոտ ի հայտ է գալիս հայ-առաքելական եկեղեցուց հեռանալու միտում: Նկատի ունենալով այդ ցավալի փաստը, սակայն ոչ մի քայլ չձեռնարկելով եկեղեցու վերանորոգության ուղղությամբ՝ հոգևոր իշխանությունները մերժում են եկեղեցին փակելու առաջարկը՝ նշելով. «Հոգևոր կառավարութիւնս դժուարանում է ասել, թէ եկեղեցու վտանգաւոր դրութիւնը ի նկատի առնելով հանդերձ որքան յարմար է կողպել այն, ինչպէս այդ քահանաներն են ասում, աչքի առաջ ունենալով, որ, 1. դաւանափոխութիւն այս գիւղի անդամների մեջ ծնունդ առաւ այս ամառ, որ, 2. մերձակայքում այլ հայ եկեղեցի չկայ»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3446:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 463:

1914 թ․

Միայն 1914 թ. Գանձակի փոխանորդ Լևոն վարդապետի աջակցությամբ Վրաստանի և Իմերեթի թեմի առաջնորդ Եփրեմ եպիսկոպոսից ձեռք է բերվում հանգանակության թույլտվություն:

«Մշակ», 1914, N 159, էջ 3:
Տե՛ս նաև՝ «Արարատ», 1912, էջ 395:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 463:

Եկեղեցու վերանորոգման հետագա ընթացքի մասին այլ տվյալներ մեզ հայտնի չեն:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 463:

Պատմություն
1928 թ․

Սբ. Աստվածածին եկեղեցին փակվել է 1928 թ.:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 2658, թ. 12:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 463:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Շինարարական 1883 թ․

Եկեղեցին ունեցել է 7 տող շինարարական արձանագրություն, որը 1985 թ. հայտնաբերեցինք դպրոցի նորակառույց շենքի պատին:
Ի 1883 ամի | շինեցաւ ս(ուր)բ Աս|տուածածին եկե|ղեցիս ի ժողովր|դէնէ Բադէր գեղջ: | Գրեց տիրացու Վարդ|ան տ(է)ր Աբրահամե(ա)նց:
Հրատ. Ս. Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախի պատմական հուշարձանները, «Լրագիր», 25. III.1995, էջ 6: