Եկեղեցի :: ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Եկեղեցի 6 — 7 դդ․

ԼՂՀ / Աղդամ / Վանքասար

Տեղադրություն
1980 թ․

Վանքասար լեռան գագաթին, մինչեւ 1980-ական թվականների սկզբները, կիսավեր դրությամբ պահպանվում էր մի եկեղեցի, որը, շնորհիվ իր պատկառելի հնության (VI–VII դարեր) եւ հորինվածքային առանձնահատկությունների (խաչաձեւ-գմբեթավոր, եռախորան), արժանացել է պատմաբան-ճարտարապետների ուշադրությանը։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 223:

Պատմություն

Այս եկեղեցու մասին գրավոր առաջին խիստ թռուցիկ հիշատակությունը թողել է Սարգիս արքեպիսկոպոս Ջալալյանցը. «Ի գագաթ լերին է աւերակ մենաստանի, զորմէ աւանդեն գոլ առաջնորդարան այսր նահանգի»։

Սարգիս արքեպիսկոպոս Ջալալեանց, ճանապարհորդութիւն ի մեծն Հայաստան, Տփխիս, 1858, մասն Բ, էջ 344։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 223:

Ավելի ուշ՝ Եղիշե ավագ քահանա Գեղամյանցը (Հայկունի) նշել է, որ «Յիշեալ մատուռին ժողովուրդը անուանում է «Լեւոնաբերդ»։

«Մեղու Հայաստանի», 1885, N 64, էջ 3։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 223:

1890 թ․

1890-ականների սկզբներին հնավայր է այցելել նաեւ Խ. Վ. Դադյանը, որը գծագրել է (առանց չափերը նշելու) եկեղեցու հատակագիծն ու ընդօրինակել եկեղեցու մոտ գտնված «4 արշին» երկարությամբ մի խաչքարի արձանագրությունը.
ԵՍ ՇԱՀԱՆՇԱՀ ՈՐԴԻ ԱՇՈՏԱՅ ԿԱՆԳՆԵՑԻ ԶԽԱՉՍ ՀՈԳՒՈՅ ԻՄՈՅ, ՈՎ ԿԱՐԴԷՔ ՅԱՂԱՒԹՍ ՅԻՇԵՑԷՔ, ԹՎԻՆ ՉԺԲ(1263):

Հայաստանի Հանրապետության Պատմության պետական կենտրոնական արխիվ, ֆ. 319, ց. 1, գ. 137, թ. 4։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 223:

Նկարագրություն
1895 թ․

1895-ին իր ուսումնասիրությունը հրատարակած Մակար եպիսկոպոսը Վանքասարի եկեղեցուն վերաբերող բաժնում ներկայացրել է մի քանի ավանդույթներ։ Ըստ դրանցից մեկի՝ եկեղեցու կառուցումը վերագրված է Վաչե Բ գահերեց իշխանին (V դար). «...Աղուանից Վաչէ Բ շինած է մի խաչաձեւ մենաստան, որի գլուխն այժմ խոնարհուած է ամբողջապես...»։

Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 414։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 223:

Պատմություն

Տասնամյակներ անց, արդեն խորհրդային տարիներին, Վանքասարի եկեղեցուն նվիրված մի հոդված է հրապարակել Զ. Յամպոլսկին։ Այդտեղ ընդարձակ նյութին առընթեր, առաջին անգամ հրատարակել են նաեւ եկեղեցու հատակագիծն ու լուսանկարները։ Նշելով հայերեն արձանագրության ու հայատառ բազմաթիվ նշանագրերի գոյության մասին եւ շեշտելով եկեղեցու հորինվածքային առանձնահատկությունների նույնականության հանգամանքը հայկական վաղ միջնադարյան մի շարք այլ եկեղեցիների հետ՝ Յամպոլսկին, սակայն, տուրք տալով յուրաքանչյուր հայկական հուշարձան «աղվանական» հայտարարելու՝ Բաքվի «գիտնականների» նկրտումներին, միանգամայն անհիմն կերպով եկեղեցին «աղվանական» է համարել։ Ըստ էության խնդրի մեջ որեւէ պարզաբանում չի մտցրել նաեւ Հայաստանի եւ Կովկասյան Աղվանքի (Բուն Աղվանք) ճարտարապետական առնչություններին եւ մասնավորապես Վանքասարի եկեղեցուն նվիրված հետազոտության մեջ Ա. Յակոբսոնը։ Այնուհետեւ մի քանի անգամ վերահրատարակած իր աշխատասիրության մեջ Վանքասարի եկեղեցուն մի ամփոփ բաժին է հատկացրել Շ. Մկրտչյանը։ Վերջինս, ի դեպ, օգտագործել է ճարտ. Արմեն Ղազարյանի չափագրական աշխատանքները։

З. С. Ямпольский, Памятники Кавказской Албании на горе Бешидаг, "Советская археология", 1960, N 2.
А. Л. Якобсон, Архитектурные связи Кавказской Албании и Армении, «ՊԲՀ», 1976, N 1։
Շ. Մկրտչյան, Լեռնային Ղարաբաղի պատմաճարտարապետական հուշարձանները, Երեւան, 1980, էջ 60-61։ Նույնի նշվ. աշխ., լրացված 2-րդ հրատ., Երեւան, 1985։ Նույնի՝ նշվ. աշխ. (ռուսերեն), Երեւան, 1988, էջ 63-64։ Նույնի՝ նշվ. աշխ. (ռուսերեն 2-րդ հրատ.), Երեւան, 1989, էջ 63-64։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 223:

Վանքասարի եկեղեցին հայ մշակույթից օտարելու եւ «աղվանացնելու» նպատակ հետապնդած Զ. Յամպոլսկու հրապարակմանն արժանի գնահատական ու պատասխան է տվել ճարտ. Վ. Գրիգորյանը, փաստերով հերքելով՝ այլ հուշարձաններում եղած նշանագրերի հետ Վանքասարի նշանագրերի «չհամընկնելու» եւ, իբր, աղվաներեն արձանագրությունները VIII դարում քերված (2-րդ խոշոր կռվանը) լինելու պնդումները։

Վահագն Գրիգորյան, Հայաստանի վաղ կենտրոնագմբեթ փոքր հուշարձանները, Երեւան, 1982, Էջ 26-27,102։
Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 224:

Նկարագրություն
1986 թ․

1986 թ., ճարտ. Ա. Ղազարյանի հետ տեղում կատարած ուսումնասիրությունների ընթացքում, «վերականգնման» անվան ներքո արդեն զգալի չափով աղավաղված եկեղեցու արեւմտյան մուտքի հյուսիսային կողմում արտաքուստ նկատեցինք կիսաեղծ վիճակում գտնվող երկու արձանագրություն: Դրանցից առաջինը, որ եռատող վարագրված է մի պարզ խաչաքանդակի կողքին, սկզբնամասից իսպառ հողմնահար է.

...ՅԱ|ՂԱՒԹՍ ԻՇԵՍ|ՋԻՔ ՅՍ ՔՍ Ի ՏՐ։

Սրբատաշ երեսպատի քարերին, մեկ շարք ցած, նախորղ վիմագրի տակ, երկու տողով վարագրված է.

... ՈՒ Ս(Ր)ԲՈՅ ԵԿ|(Ե)ՂԵՑԻՍ ՅԱՂ(ԱՒ)ԹՍ ԻՇԷՋԻՔ։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 224-225:

Բացի այս երկու վիմագրերից, որոնց հնագրական առանձնահատկությունները թույլ են տալիս դրանք համարել եկեղեցուն ժամանակակից վիմագրություններ, եկեղեցու պահպանված որմերի վրա նկատվում են նաեւ մի շարք այլ նշանագրեր։ Դրանք հիմնականում 2 տիպի են՝ հայերեն տառաձեւերով եւ պատկերներով։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 225:

1986 թ․

1986 թ. դրությամբ Վանքասարի եկեղեցում «վերականգնողական» աշխատանքների ժամանակ արդեն տեղում չէր Խաչիկ վարդապետի նկարագրած՝ 1263 թ. արձանագիր խաչքարը, բայց եկեղեցու բակում շինարարական մնացորդների մեջ մենք նկատեցինք գեղաքանդակ ու անարձանագիր մեկ այլ խաչքար, որը հետագայում փոխադրվեց Աղդամի բացօթյա թանգարան։

Սամվել Կարապետյան, Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում, Երևան, 1999, էջ 225-226:

Տեսակը Լուսանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Եկեղեցու տեսքը «վերականգնումից» հետո (1993 թ.)

Տեսակը Լուսանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Եկեղեցու տեսքը «վերականգնման» ընթացքում (1986 թ.)

Տեսակը Չափագրություն
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գծագիր

Եկեղեցու կտրվածքը դեպի արևմուտք (վերակազմությունը` ճարտ. Արմեն Ղազարյանի)

Տեսակը Վերակազմություն
Հեղինակը Արմեն Ղազարյան
Աղբյուրը Գծագիր

Վերակազմությունը` ճարտ. Արմեն Ղազարյանի

Տեսակը Լուսանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1986 թ․

Եկեղեցու արևմտյան մուտքի բարավորի խաչաքանդակը 1986 թ.

Տեսակը Լուսանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

Խաչաքանդակը «վերականգնումից» հետո

Տեսակը Լուսանկար
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան

«Վերականգնված» որմնախարիսխ (1993 թ.)