Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ Եկեղեցի :: ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ Եկեղեցի

Ադրբեջան / Հյուսիսային Արցախ / Գանձակ / Գանձակ

Պատմություն
19 դ․

ԺԹ դարի կեսերին Գանձակի աջափնյա հայահոծ թաղամասում գտնվող Սբ. Հովհաննես եկեղեցին արդեն չէր բավարարում ծխականների հոգևոր պետքերին, առաջացել էր նույն թաղամասի վերնամասում նոր եկեղեցի կառուցելու անհրաժեշտությունը: 1854 թ. վավերագրերից մեկը փաստում է. «...զխնդիր հայազգի բնակչաց Ելիսաւետոպօլ քաղաքի, որով յայտնեն զիւրեանց ցանկութիւն կառուցանելոյ զնորոգ եկեղեցի ի հին գերեզմանատան քաղաքին, յանուն սրբոյ Լուսաւորչի Հայաստանեայց սեպհական արդեամբք իւրեանց առանց ձեռնամուխ լինելոյ ի գումարն հին եկեղեցւոյն և ոչ թէ խնդրելով յուստեքէ զժողովարարութեամբ...»:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 3245, թ. 15:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 53:

1853 թ․

Հարկ է նշել, որ նոր եկեղեցու հիմքը (համաձայն շինարարական արձանագրության) դրվել էր դեռևս 1853 թ.: Ժամանակի պահանջների համեմատ այս եկեղեցին նախագծվել է բավականին ընդարձակ չափերով. «Եկեղեցիս, որ հիմնարկուած է քաղաքիս վերի թաղումն բազմամարդ հայոց մէջ, շինուած է հոյակապ, ընդարձակ, բարձրաշէն, չորս սիւների վերայ: Շքեղ և մեծադիր են լուսամուտներն և դռներն: Բացի լուսամուտների մեծութիւնից, տաճարիս ձևն և մեծութիւնն նման է Երուսաղէմի Հայոց Սրբոց Յակովբեանց վանքին: Եկեղեցիս ունի երեք դուռն - հարաւային, արևմտեան և հիւսիսային կողմերից, մէն մի դուռն արտաքուստ ունի փոքր գաւիթ: Տաճարիս երկարութիւնն է 30 1/2 մետր, լայնութիւնն 19 մետր, 70 սանթիմ»: Եկեղեցու շինարարությունը տևել է 16 տարի և ավարտվել (առանց գմբեթի) 1869-ին: Այդ մասին պատմող շինարարական արձանագրությունը փորագրված է արևելյան ճակատին:

Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 44-45:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 54:

1854 թ․

Ի դեպ, հայտնի է, որ եկեղեցու մեծածախս շինարարական աշխատանքների վերջին փուլն իրականացվել էր Սբ. Հովհաննես եկեղեցու ծխականների աջակցությամբ (500 ռ.), քանի որ նորակառույց եկեղեցու ծխականներն այլևս ի վիճակի չէին շարունակել այն: Հարկ է նկատել, որ եկեղեցին երկար տարիներ անգմբեթ է եղել. «...մաքուր սրբատաշ քարէ մի բարձր շէնք է, որի գլուխը ահա քանի տարի է զուրկ է կաթուղիկէից. սորա փոխանակ մի հողաբլուր է շինուած, որ աւելի նմանում է տաճկական ջամու, մի՞թէ այս տարի ևս բարձի թողի է մնալու այդ գեղեցիկ շէնքը»: Այդուհանդերձ, Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին իրավամբ համարվել է Գանձակի եկեղեցիների զարդը. «Կարմրագոյն սրբատաշ քարից շինուած այս բաւական մեծ ու բարձր եկեղեցին ընդարձակ ու երեք կողմից վանդակապատ գաւթի մէջ, աչքի է ընկնում իւր արտաքին ու ներքին գեղեցկութեամբ և թէպէտ առանց կաթողիկէի է ու զանգակատան՝ սակայն Գանձակի եկեղեցիների զարդն է: Ներսից սալարկուած է մարմարեայ քարով, լուսաւոր է՝ ունենալով երկու կողմից երեք-երեք բարձր լուսամուտներ...»: Ի դեպ, գմբեթի նախագիծը հաստատվել էր դեռևս 1854 թ., իսկ զանգակատնինը՝ 1888-ին: Դրանք, սակայն, չեն կառուցվել սոսկ դրամի սղության պատճառով: Բացը լրացնելու գործին եկեղեցու ծխականներն ու հոգաբարձությունը ձեռնամուխ եղան միայն 1898 թ.: Սակայն եկեղեցին արդեն կարիք ուներ շինարարական այլ աշխատանքների ևս. «1. Եկեղեցւոյ հարաւային և հիւսիսային դռների առաջն կարևոր է շուշապանդ շինել, 2. եկեղեցւոյ յատակն շինել արտասահմանի աղիւսիւ, 3. եկեղեցւոյ մէջի կողմի պատուարն (պատերն) իւր գմբէթներովն և լուսամուտներն ռանգ տալ, մինչև լուսամուտներն, քարի սութուներն իւր կամարներովն, վերնատունն, բոլոր փայտեայ շինուածքներն, 22 հատ լուսամուտներն և մնացեալ երկաթեայ գործիքներն ներկել իսկապէս ձէթի մարմարեայ գոյնով, իսկ մնացեալ պատերն և բարձր գմբէթներն ներկել սպիտակ մէլով (կաւիճ)...»: Վերոհիշյալ աշխատանքների ծախսը նախահաշվով կազմում էր 2500 ռուբ., իսկ գմբեթի և զանգակատան համար անհրաժեշտ ծախսը բազմապատիկ ավելի էր՝ շուրջ 33000 ռ.: Հայտնի է, որ այդ նպատակին միայն գանձակեցի Մ. Աֆանասյանցը նվիրել էր 5000 ռ.: Ի դեպ, 1904 թ. «...Պ. Մկրտչի Դանիէլեան Աֆանասեան Գանձակեցւոյ՝ վասն օժանդակութեան նորա շինութեան Ս. Լուսաւորիչ եկեղեցւոյ տեղւոյն» համար ստացել էր Հայրապետական օրհնություն:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 5285, թ. 1:
Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3363, թ. 2, 10, 28, 35:
«Արձագանք», 1894, N 4, 12 յունվարի, էջ 1:
«Նոր-Դար», 1899, N 85, էջ 2:
«Մշակ», 1910, N 127:
«Արարատ», 1904, էջ 201:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 55-56:

1901 թ․

1901 թ. դրությամբ շինարարական աշխատանքներին հետևելու համար նշանակվել էր ճարտարապետ Մարչենկոն: Հայտնի է նաև, որ 1903 թ. ընտրվել էր գմբեթի կառուցման աշխատանքները գլխավորող հոգաբարձության նոր կազմ: Ըստ ամենայնի, վերջիններիս հաջողվել էր գլուխ բերել գմբեթի կառուցումը, քանի որ արդեն 1900-ականների կեսերի լուսանկարներում Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին կրում է 12 նիստանի (նույնչափ լուսամուտներով) և սրածայր վեղարով գմբեթը:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3363, թ. 35, 40:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 56:

1907 թ․

1907 թ. Հայրապետական կոնդակ է շնորհվել գանձակեցի Աննա Բալուղյանցին՝ եկեղեցուն «գաւազան արծաթալուխ» նվիրելու համար:

«Արարատ», 1907, էջ 205:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 56:

Հայտնի է, որ Սբ. Լուսավորիչ եկեղեցու ջրի խնդիրը 1912 թ. լուծել էր գանձակեցի Աղաջան Օհանյանը՝ սեփական միջոցներով ջուր անցկացնելով գավիթը: Իր բարեգործության համար արժանացել է Հայրապետական օրհնությանն ու գոհունակությանը:

«Արարատ», 1912, էջ 870:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 56:

1936 թ․

1936 թ. կառավարության կողմից եկեղեցին փակվել է, իսկ վերաբացումը տեղի է ունեցել 1944-1945 թթ. ընթացքում: Գործել է մինչև 1989 թ.՝ գանձակահայերի բռնագաղթը (միակը Գանձակում):

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 2684, թ. 5-6, 8, գ. 2692, թ. 15:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 56:

Նկարագրություն

Եկեղեցու գեղեցիկ շրջապարսպի մեջ ներառնված էին փոքրիկ գերեզմանատունն ու «Աֆանասյան» ուսումնարանը:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 56:

Քահանա
19 դ․

Ավետիք Կարապետյան Շահսուվարյանց. սովորել է նախ Գանձակի գավառական ուսումնարանում, որտեղ ուսումը թերի թողնելով՝ 1867-1870 թթ. սովորել է ազգային հոգևոր դպրոցում: 1874-1885 թթ. ազգային հոգևոր դպրոցում եղել է կրոնի, 1895-1902 թթ. քաղաքային պետական դպրոցում՝ հայոց լեզվի ուսուցիչ: 1900-1902 թթ. կրոն է դասավանդել նախ քաղաքային ուսումնարանում, ապա՝ Միքայելյան «Արհեստավորաց» ուսումնարանում:
Սբ. Լուսավորիչ եկեղեցում քահանայագործել է ձեռնադրման օրվանից՝ 1900 թ. մայիսի 6-ից: Օրինակելի ծառայության համար 1904 թ. պարգևատրվել է քահանայական լանջախաչով:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. Պ461, ց. 1, գ. 12, թ. 34-38:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 56:

1908 թ․

1908 թ. Ա. Շահսուվարյանցը քահանայագործել է Ղազարոս Ենգիբարյանցի, Հուսիկ Վերդյանցի և Հարություն Եղիազարյան Մռավյանցի հետ: Վերջինս Սբ. Լուսավորիչ եկեղեցում քահանայագործել է ձեռնադրման օրվանից՝ 1902 թ. մայիսի 30-ից:

Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 817, թ. 6:
Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. Պ461, ց. 1, գ. 12, թ. 39-40:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 56:

Ջրամատակարարում
1912 թ․

Բարեգործության շնորհիվ 1912 թ. ջուր էր ստացել նաև Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին. «Դիւանի գրութեամբ յանձնարարուեց Գանձակի փոխանորդ Տ. Լևոն վարդապետին յայտնել գանձակեցի պ. Աղաջան Օհանեանին Նորին Սրբութեան օրհնութիւնն ու գոհունակութիւնը, որ իւր ծախքով ջուր է տարել տեղի ս. Լուսաւորիչ եկեղեցու գավիթը»:

«Արարատ», 1912, էջ 870:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 38:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Շինարարական 1853 — 1869 թթ․

Արևելյան ճակատին.
Շնորհօք և ողորմութեամբ Աստուծոյ հիմնեցաւ սուրբ տաճարս ի 14-ն սեպտեմբերի 1853 ամի և յետ աւարտելոյն տրովք բարեպաշտ ժողովրդոց Գանձակայ ի կայսրութեան ամենայն Ռուսաց Ալեքսանդր Բ. և ի հայրապետութեան Տեառն Գէորգ Դ. օձաւ յ9 նոյեմբերի 1869 ամի, ի սրբազան Մակար արքեպիսկոպոսէ առաջնորդէ Վրաստանի և Իմերեթի և անուանեցաւ Սուրբ Լուսաւորիչ եկեղեցի յանուն սրբոյն Գրիգորի մեծի հայրապետին ազգիս: Հիմնարկեցաւ սուրբ տաճարս յանուն սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին ի 1853 ամի և աւարտեցաւ 1869 ամի:
Հրատ. Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 45: «Նոր-Դար», 1899, N 185, էջ 2: Լալայեան Ե., Գանձակի գաւառ, «Ազգագրական հանդէս», Թիֆլիս, 1899, N 1, էջ 300-301: «Սիոն», 1957, ապրիլ-մայիս, էջ 112:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 54-55:

Արձանագրություն, Հայերեն, Փորագիր, Շինարարական 1857 թ․

Հարավային սյան վրա.
Շինեցաւ սիւնս արդեամբք Քերովբ Տէր Մարտիրոսեանցի ի յիշատակ ծնողաց իւրոց 1857 ամի:
Հրատ. Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 45:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 55:

Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Արձանագրություն` հարավարևելյան սյան հյուսիսահայաց երեսին:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇘ Հարավ-արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇙ Հարավ-արևմուտքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1985 թ․

Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու հարավային նախամուտքը 1985 թ.

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Հատված թմբուկից

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Եկեղեցու ներքին տեսքը դեպի արևելք

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Հատված` թմբուկից

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ներքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Թմբուկը

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը հատված
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Հատված հարավային ճակտոնից

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու տեսքը` մինչև գմբեթի կառուցումը

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գծագիր

Հատակագիծ

Հեղինակը Ֆրեդերիկ Բերլեմոն
Տարեթիվ 2007 թ․