Հարանց Վանք :: ԱՐՑԱԽԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

Հարանց Վանք

Ադրբեջան / Հյուսիսային Արցախ / Գետաբեկ / Մեծ Ղարամուրատ

Տեղադրություն

Վանական համալիրը գտնվում է Մեծ Ղարամուրատ գյուղից մոտ 1 կմ հյուսիս-արևելք՝ երկու ձորակների միջև առանձնացած բլրի վրա:

Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երեւան, 2004, էջ 92-93:

Նկարագրություն
1890 թ․

1890 թ. վանք այցելած Քամալյանը նշել է. «...Դագիրման դաղի գոգում երևում էր սիրուն կաթողիկե-գմբեթ, սիպտակ մաքուր քարից շինած: Այդ շենքին այրումներն իրանք վանք էին կոչում: Ում ասեք, այդ վայրենի տեղում ավերակների մեջ թափառողին կգրավեր կաթողիկեի հրապուրիչ տեսքը: Ձին քշեցի դեպի Դագիրմու դաղի կողմը, ճամբին հանդիպում էի շիրիմների ու փլված տնատեղերի, անշուշտ Շուլավեր գաղթած մարդկանց բնակատեղերը: Այն տեղը, ուր ճամբին ձորից հոսող վճիտ առուի ձախ ափն է ընկնում, ծմակի բերանն է, այդ տեղից բարձրանալով ծմակն ավելի խտանում է, վայրի ծառերի տեղը բռնում են մրգատու ծառեր՝ նռնի, սերկևլի, տկողնի, տանձի, խնձորի, կակալի ևն: Ձորի խորքում ծուխ էր մլում, մոտենալով մտանք խարխուլ պատերի մեջ, որոնք վաղեմի պարսպի մնացորդներ էին: Լայնարձակ պարսպի աջ կողմում կար ճահճանման լիճ, դա հին ձիթահանքի տեղն է: Եկեղեցին մեծ, ընդարձակ էր սրբատաշ քարից, ծածկն անվնաս, երկու դռներից մինը արևմտքից էր, միւսը հիւսիսից: Խաչքարեր շատ կան, բայց անգիր, գիր ունեցողը կարծես դիտմամբ վայրենու ձեռքով կոտրտած: Եկեղեցու հիւսիսակողմը կանգնած է սրբատաշ հրաշակերտ զանգակատուն, ճերմակ ու կարմրերակ քարից, սրա գմբեթն էր հեռվից երևին տվողը: Պատմում էին, որ մինչև մոտ ժամանակները, գլխի խաչը մնալիս է եղել, նույն վայրենի այրումները պոկել էին խաչը պատվանդանի հետ: Կոնաձև պատվանդանը թավալ ընկած էր մի կողմ: Զանգակատան բարձր խոյացող կատարը այժմ էլ բարեպաշտ սրտերը հրավիրում է դեպ ինքը, իսկ այդ զանգակատան ստորին հարկում 4 նրբակերտ սների մեջտեղ կանգնած մարդահասակից բարձր քարե խաչը ուղղակի հիացնում է տեսնողին: Խաչը միապաղաղ, միակտուր ճերմակ քարից է, զարմանալի մաքուր հղկած, սազադրած է գետնից 2 ոտ բարձր, շուրջը պատվանդան, նուրբ կերպով, քանդակված, որի նման հոյակապ, գեղեցկատեսիլ խաչ չեմ տեսել իմ այցելած հայկական ոչ մի ուխտատեղում...: Այդ սքանչելի ստեղծագործության մոտեցողը ոտները պետք է թաթախի բարբարոս այրումների անասունների կեղտութրքի մեջ...»:

Եղիշե Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարան, Ս. Քամալյանի ֆ., տետր N 1, VI-11, թ. 31: Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 93-95:

Ճարտարապետություն

Պակաս ուշագրավ չէ նաև Բարխուտարյանցի վկայությունը. «Կառուցեալ է սրբատաշ քարով երկու սիւների վերայ սագաշէն, որ կանգուն է բոլորովին և որի երկարութիւնն 15 մետր 5 սանթիմ, լայնութիւնն 9 մետր 60 սանթիմ է: ...Վանքս իւր հիւսիս-արևելեան անկիւնում ունի երյարկ զանգակատուն շինուած համակ սրբատաշ քարով: Թափուած են ինչպէս վանքիս տանեաց նոյնպէս և զանգատանս սալկապներն: Վերջնոյս գետնայարկում աստիճանաւոր պատուանդանի վերայ հաստատուած մարդաչափ բարձրութեամբ մի քարեայ խաչ՝ յար և նման Յիսուս Քրիստոսի խաչափայտին»:

Ի դեպ, Մ. Բարխուտարյանցը Հարանց վանքը նույնացրել է Զակամ գավառին հարևան Միափոր գավառում (ներկայիս Գետիկ գետի ավազանը) գտնվող Խամշի վանքի հետ (Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 309-310 ), որին ցարդ հետևել են բազմաթիվ հետազոտողներ (մենք ևս), մինչդեռ վերջինս, ինչպես ցույց է տրվում ներկա աշխատության մեջ, որևէ կապ չունի Միափոր գավառում գտնվող Խամշի վանքի հետ:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 95:

Նկարագրություն
17 դ․

Վանքն ունեցել է բնակելի և օժանդակ շինություններ, որոնք հավելվել են ԺԷ դարի կեսին՝ վանահայր Եղիա միայնակյացի ջանքերով. «...շատ շինութիւնս աւելացոյց ի յանապատին»: Ունեցել է շրջապարիսպ, որի ներսում եղել է խաչքարերով ընդարձակ գերեզմանոց: Դրանք մեր առաջին այցելության ժամանակ (1980) արդեն ավերված էին: Վանքի տարածքը մի ղարամուրատցի թուրք հերկել էր ու այդ ընթացքում բոլոր խաչքարերն ու տապանաքարերը՝ որպես յուրացված խոպանի անպետք մաս, կոտրատել, տեղահանել, հավաքել ու շարել էր հողամասի նոր շրջապարսպին:

«ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», հատոր Գ, կազմեց` Վազգեն Հակոբյան, Երեւան, 1984, էջ 851-852:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 96:

Գրչօջախներ
1659 թ․

1659 թ. ստեղծված ավետարանի հիշատակարանում նշված է. «...Աւարտեցաւ եռահրաշ... Ավետարանս ձեռամբ բազմամեղ Գրիգոր լոկ անւամբ իրիցու, ի թւականութեանս Հայոց ՌՃ և Ը (1659)-երորդի, ի մարտ ամսոյ ի (20)... Այսպիսի բիւր գանձուց... յոյզ և խնդիր էր զսրբասնեալ մահդասի միայնակացն Եղիա, որ ... գնացեալ ի մէնարանն Ղարամուրատու ի յանապատն սբ.: Եւ կեցեալ անդ ժամանակս ինչ և հրամանաւ սբ. հօրն իւրոյ տեառն տէր Տէրունի ...գացեալ ուխտ ի սբ. քաղաքն Երուսաղեմ...: Եվ անտի դարձեալ եկն առաջին ուխտն իւր՝ ի անապատն սբ. և ստացաւ բազում գրեանս, և շատ շինութիւնս աւելացոյց ի յանապատին: Եւ յետ ժամանակաց ... հրամանաւ հօրն իւրոյ՝ սրբոյ տէր Տէրունին և կամակցութեամբ եղբարցն ամենեցուն, եկեալ առ մեզ. և խնդրեաց կատարել զցանկութիւնս սրտի իւրոյ: Եւ իմ ձեռն եդեալ աւարտեցի զԱւետարանս սբ., և ծաղկեցի երբներբն գունովք, և ոսկէզօծ որակօք, ի խնդրոյ նորին: ...աղաչեմ զձեզ յիշել զտէր Տէրունն և զմիաբանսն սբ. ուխտին՝ զԳրիգոր եպիսկոպոսն, և զԿարապետ աբեղայն, և տէր Եղիայն և զամենայն միաբանսն սբ. ուխտին...»:

«ԺԷ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ», հատոր Գ, կազմեց` Վազգեն Հակոբյան, Երեւան, 1984, էջ 851-852:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 96:

1679 թ․

1679 թ. Ավետիս աբեղա Քամալեցու ընդօրինակած ավետարանի հիշատակարանում նշված է. «Գրեցաւ սուրբ աւետարանս ի դառն ժամանակիս, ի լաւ ընտիր օրինակէ, ի յերկիր Վերին Զակամ ի Ղարամուրատի Հարանց անապատիս ձեռամբ մեղաւոր զառածեալ Աւետիս աբեղայի, որ եմ յերկրէն Տաւուշու ի գեղջէն Քամալու. հ. ի թուականիս Հայոց ՌՃԻԸ»:

Բարխուտարեանց Մ., Արցախ, Բագու, 1895, էջ 281-282: Ձեռագիրը պահվում է Մատենադանում (N 6708): Ոսկեան Հ., Արցախի վանքերը, «Հանդէս Ամսօրեայ», 1952, յուլիս-սեպտեմբեր, էջ 427:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 96-97:

1682 թ․

1682 թ. ընդօրինակվել է «Մաշտոց Ձեռացը». գրիչ՝ Ղուկաս երեց:

«Ցուցակ ձեռագրաց», հ. Բ, Երևան 1970, էջ 200, ձեռ. N 5868:
Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 96:

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇒ Արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Ուղղությունը ⇗ Հյուսիս-արևելքից
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Սեւ-սպիտակ նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը ընդհանուր
Ուղղությունը ⇘ Հարավ-արևելքից
Հեղինակը Հովհաննես Զաքարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Տեսքը ներքին
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Տարեթիվ 1980 — 1982 թթ․

Տեսակը Չափագրություն
Տեսքը նշված չէ
Հեղինակը Սամվել Կարապետյան
Աղբյուրը Գծագիր

Հատակագիծ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը Հովհաննես Զաքարյան
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ

Տեսակը Լուսանկար
Տեսքը արտաքին
Հեղինակը http://earth.google.com
Աղբյուրը Գունավոր նեգատիվ